نام علمی: VITIS VINIFERA
انگلیسی: GRAPE VINE
فرانسه: VIGNE
آلمانی : WEINBEBE
۱- گیاه شناسی
انگور گیاهی است از خانواده VITACEAEکه گلهای سبز رنگ آن به صورت خوشه ای هستند. و تنها روی شاخه های امساله ای که روی شاخه های سال قبل نمو کرده اند تشکیل می شوند و میوه می دهند، به همین دلیل در هرسهای همه ساله سعی بر این است که گیاه را وادار به تولید چنین شاخه هایی کنند تا محصول بیشتری به دست آورند.
گلها که بر روی گل آذین خوشه ای قرار دارند، دارای ۴ تا ۵ گلبرگ، ۴ تا ۵ کاسبرگه ۴ تا برچه متصل به هم و ۸ تا ۱۰ پرچم هستند. این گیاه، تقریبا در تمام نقاط ایران از جلگه های مثل: فارس و حتی جنوبی ترین نقاط کشور مثل: ایرانشهر و سرباز و چابهار می روید، ولی مهمترین نقاط کاشت آن، استانهای آذربایجان غربی، خراسان، اراک، قزوین و ملایر است.
انگور، گیاهی است رونده که در ازای آن به ۱۰ الی ۱۵ متر هم می رسد. تنها در تابستان سبز است و در زمستان معمولا برگهایش ریخته و از فعالیت باز می ایستد، به اصطلاح استراحت می کند.
اغلب در گیلان و مازندران آن را زیر درختان غیر مثمر مثل: درخت آزاد می کارند تا از آن بالا رفته، در حوالی تاج درخت پخش شده و در آنجا میوه دهد و بدین طریق به درختان بی ثمر، امکان سود دهی می دهند. وطن اصلی انگور آسیای صغیر و ایران بوده و هم اکنون نیز به صورت وحشی و نیمه وحشی در این مناطق دیده می شود.
برگهای مو، دارای ۳ تا ۵ قسمت بالوب است، حاشیه لوبها، می تواند صاف یا دندانه دار باشد. به طور کلی شکل برگها، گرد تا قلبی شکل است. روی برگها صاف و پشت آنها کرکدار است. تنها تعداد کمی از واریته های مو (VINIFERA) به منظور تولید انگور کاشته می شوند. فسمت اعظم واریته های آن گیاهان زینتی هستند. درخت انگور به کمک پیچکهای خود، از آلاچیقها و درختانی که در نزدیکیش هستند، بالا می رود.
گیاهی است بسیار قدیمی و اصلا یکی از کهنسالترین گیاهان میوه دهنده ای که ما می شناسیم. مصریها پنج هزار سال قبل از میلاد آنرا می شناختند. مادر کورش پیش از زایمان خواب دید که درخت انگوری از شکمش روییده که تمام آسیا را پوشانده، حضرت نوح باغ انگور داشته، رومیها آنرا در سرزمینهای متصرفی خود یعنی در فرانسه، اسپانیا و جنوب آلمان کاشتند. تنها ۵۰ سال پس از کشف امریکا، آنرا به قاره تازه برده و در آنجا کاشتند. امروزه در امریکای شمالی و جنوبی کاشته می شود. برای نخستین بار در سال ۱۸۰۰ به استرالیا برده و در آنجا کاشته شد. مهمترین محصولاتی که امروزه از مو به دست می آید عبارتند از:
١- انگور مجلسی
۲- کشمش
۳ – آب انگور
۴- سرکه
۵- مشروبات الکلی
۶- در گیلان، خمس
۷- در ملایر، شیره انگور
۸- دوشاب
۲– آب و هوا
در آب و هوای نسبتا ملایم تابستانی انگورهای زودرس می توانند محصول بدهند و آن هم مشروط بر اینکه در شیبهای جنوبی کاشته شوند. بیش از همه فعلا در آب و هوای نیمه گرمسیری و ملایم نیمکره شمالی با آب و هواهای مدیترانه ای کاشته می شوند که سرمای زمستانی نداشته باشند. با وجود این، اغلب واریته های آن در مقابل سرمای زمستانی به خوبی مقاومت می کنند. ارومیه، با وجود سرمای شدید زمستانی، یکی از مهمترین نقاط انگورکاری کشور ماست. انگور به سرمای شدید زمستانی اهمیت زیادی نمی دهد. برایش این مهم است که بهار و تابستان گرم و پر آفتاب داشته باشد. به همین دلیل، هم کاشت وی در داخل خانه ها در کنار دیوارهای جنوبی که از آفتاب زیادتری بهره مند هستند همیشه بهترین نتیجه را می دهد. با وجود مقاوم بودنش در مقابل سرما، بهتر است حفاظ خوبی داشته باشد. بادهای شدید به انگور بیش از سرما می توانند صدمه بزنند. در بهار، به محض اینکه گرمای هوا از ۱۰ درجه سانتیگراد بالای صفر بیشتر شد، گیاه رشد را شروع می کند. گرمای متوسط سالیانه یک منطقه، نمی تواند معیار قابل اتکایی برای موکاری باشد. برعکس، گرمای متوسط ماهیانه یکی از اساسی ترین و مهمترین معلومات است که از روی آن می تواند امکانات کشت مو را در یک منطقه بررسی کرد. طبق بررسیهای انجام شده بر مبنای گرما، تنها مناطقی برای موکاری باید انتخاب شوند که جمع گرمای آن در مدت رشد مساعد (بهار و تابستان = ۱۶۰ روز) حدود ۳۰۰۰ درجه سانتی گراد یا بیشتر باشد.
کاشت مو از لحاظ عرض جغرافیایی، بین ۵۰ درجه عرض شمالی و ۵۰ درجه عرض جنوبی به راحتی میسر است. در نیمکره شمالی، به طور استثنایی تا استکهلم در سوئد ( ۶۰ درجه عرض شمالی) نیز درخت مو وجود دارد که تنها در بعضی از سالهای نسبتا گرم محصول مختصر و نیمه رسیده ای می دهد. البته در اینجا به صورت تک درخت کاشته می شود ولی به صورت منطقه، از شمالی ترین منطقه نواحی رود راین RHEIN تا نزدیکی شهر بن در آلمان غربی انگورکاری به منظور تهیه شراب دیده می شود. در ارتفاعات، گویا از ۱۰۰ متر زیر اقیانوسها تا ۴۰۰۰ متر ارتفاع، انگورکاری وجود دارد. در مناطق استوایی من در بولیوی تا ارتفاع ۳۰۰۰ متر به خوبی موکاری می شود. در ایران هم همدان با ارتفاع ۱۶۴۴ و اراک حتی با ارتفاع ۱۷۵۴ متر از سطح اقیانوسها، از مناطق مهم کشت انگور هستند. در کنار دریاها و دریاچه ها به دلیل کم بودن نوسانات گرما در شبانه روز، می توان موکاری کرد. در جنگلهای گرم و مرطوب، انواع وحشی مو دارای رشد و رویش زیادی بوده و تقریبا در تمام سال، سبز هستند.
۳– آبیاری
مقدار آب مورد لزوم تاک نسبت به واریته، گرمای هوا و نوع خاک فرق می کند. هر چه هوای منطقه گرمتر باشد، گیاه به آب زیادتری نیاز دارد.
ریشه های مو در جستجوی آب و مواد غذایی کافی، به اعماق زیاد خاک می روند. تنها رگه های رسی غیر قابل نفوذ آب می تواند مانع رشد عمقی ریشه ها شده و آنها را مجبور به رشد افقی کند.
ریشه های انگور، در خاکهای مختلف تا عمقهای متفاوت رشد می کنند. مثلا در خاکهای سنگین و رسی حداکثر تا ۹۰ سانتی متر، در خاکهای متوسط رسی – شنی، تا ۵/۳ متر و در خاکهای سبک تقریبا شنی، حتی تا عمق ۶ متر و بیشتر هم نفوذ می کنند.
در خاکهای کم عمق و نسبتا رسی که ریشه ها تقریبا در عمق کمتر از یک متر پخش شده اند. دفعات آبیاری را باید زیاد کرد زیرا معمولا آب در نزدیکیهای سطح خاک، باقی مانده و به سرعت تبخیر می شود.
همان طوری که در بالا گفته شد، مقدار آب لازم درختان انگور با عامل گرما نیز تغییر می کند. مثلا: یک منطقه سردسیر که تابستانهای گرم، داشته باشد به حدود ۵۰۰ میلی متر آب نیاز دارد. مناطق گرم معتدل، ۷۵۰ میلی متر و نقاط خیلی گرم، تا ۱۳۵۰ میلی متر آب احتیاج دارد.
دفعات آبیاری را در نقاط مرکزی و غربی ایران برای گیاهانی که در سنین باردهی هستند، هر ۲۰ روز یک بار میگیرند. ولی هر بار باید با وسایل مختلف کنترل کرد که آب تا عمق ۵/۱ متر که بیشترین تعداد ریشه های انگور در آنجا هستند، نفوذ کرده باشد. آبیاری وسیله باران مصنوعی و آبیاری قطره ای نیز نتایج خوب و جالبی داده اند. در کشورهایی که کمبود باران در ماههای گرم تابستان در انگور کاریهایشان مطرح است، از باران مصنوعی استفاده می کنند.
۴– خاک
خاک، محلی است که ریشه ها داخل آن رشد می کنند. به گیاهان و درختها امکان می دهد که خود را در آنجا تثبیت کنند. تنه و شاخه ها و برگهایشان را در خارج از آن به وجود آورند. بعلاوه خاک، انبار مواد غذایی و محل ذخیره آب برای هر گیاه زنده و در حال رشد است.
خاک خوب، به مو اجازه رشد بهتری را می دهد و تناسب بین هوا و آب موجود در آن را به نفع ریشه های انگور تنظیم می کند. به گیاه امکان می دهد که از طرفی گاز کربنیک تولید شده به وسیله ریشه ها به آسانی دفع شده و به هوا فرستاده شود و از طرف دیگر، اکسیژن مورد لزومش به آسانی از هوا در اختیار ریشه ها قرار گرفته و به وسیله آنها جذب شود.
توقعات درخت مو از لحاظ نوع خاک، بسیار کم است و می توان به راحتی ادعا کرد که مو، در هر نوع از خاکهای زراعتی رشد و نمو می کند. تنها خاکهایی که زیاد اسیدی یا زیاد نمکی باشند، برای کاشت انگار به مناسبند. در باره اثر خاک روی مقدار و مرغوبیت انگور، تنها با به حساب آوردن آب و هوایش می توان اظهار نظر کرد. برای ایجاد تاکستان خاکهای سبک و عمیق شنی – رسی که کمی آهک هم داشته و آب را به راحتی از خود عبور می دهند و بعلاوه در مقابل آفتاب زود گرم می شوند، مناسباترین خاکها است و حتی یکی از شرایط اصلی رشد سریع مو، وجود آهک کافی در خاک آن است. از آنجایی که انگور به آهن هم نیاز مبرم دارد، وجود آهک در خاک جذب آن را تسهیل می کند.
مو با خاکهای خیلی سبک و خشک هم کنار می آید به شرط اینکه به اندازه کافی هوموس داشته و امکان آبیاری زیادتر برایش وجود داشته باشد. بعضی از واریته های انگور حساسیتی نسبت به برخی از انواع خاکها از خود نشان می دهند. به عنوان مثال: در خاکهای شنی با هوموس کافی واریته های شرابی به آسانی و با وضع بهتری رشد می کنند.
مقدار محصول درخت انگور در درجه اول به کود شیمیایی، هوموس، شخم، آبیاری، زهکشی و تکان دادن زمین از عمق زیاد (مثلا ۵۰ سانتی متر با عمیق تر به کمک – SOUSSOLEUSE قبل از کاشت نهال و پس از به بار نشستن آن با سمپاشیها و هرسهای صحیح و به موقع و کود دادنها بستگی دارد.
عوامل دیگری که در درجه دوم اهمیت روی مقدار محصول اثر می گذارند، عبارتند از رنگ خاک، عمق خاک، مقدار آهک و همچنین .P. H آن .
رنگ خاک هر چه تیره تر باشد، می تواند مقدار زیاد تری از پرتو خورشید را جذب و در خود ذخیره کند و به نهال یا درختی که رویش کاشته شده، امکان رشد بیشتری دهد یا محصولش زیادتر و خوشمزه تر شود عمیق بودن خاک به ریشه ها امکان فعالیت زیادتری می دهد و آنها را قادر می کند که از مواد معدنی موجود در خاک، استفاده کاملتر و بیشتر کنند. کمپوست در بهتر نمودن خواص فیزیکی خاک و در نتیجه مقدار و مزه میوه اثرات مثبتی دارد. مو را معمولا به صورت دیم می کارند.
۵– کود
الف – کودهای معدنی :
١ – ازت یا نیتروژن : مهمترین محرکه و تنظیم کننده رشد گیاهان است. به صورت نیتراتها (N02) و یا آمونیاک (NH4) در زمین زود شسته شده، به عمق خاک می رود. میکروارگانسیمهای موجود در خاک می توانند آن را برای مدت کوتاهی تثبیت کنند ولی خیلی زود دوباره آزادش می کنند. از آن به عنوان کود به صورت آمونیاک یا نیترات یا اوره، در باغبانی و کشاورزی استفاده می شود. کودهای نیتراتی و اوره به سرعت جذب گیاه شده و در آن اثر می گذارند و کودهای آمونیاکی دیر تر اثر می کنند. به منظور کوددهی باغهای انگور همه ساله بیشتر از اوره استفاده می شود. اوره را می توان به عنوان کود برگی با غلظت ۱ درصد هم داد. زیاده روی در کودهای از ته یک سلسله اثرات منفی در گیاه می گذارد که مهمترین آنها عبارتند از : رشد بیش از حد، به هم زدن رشد طبیعی گلها و در نتیجه، کم شدن محصول، حساسیت گیاه در مقابل سرمای زمستان.
۲- فسفر: به وسیله خاک در سطح آن تثبیت می شود و قادر نیست به عمق خاک، نفوذ کند. به همین دلیل، باید قبل از کاشت نهال، خاک باغ تجزیه شده و معلوم شود که آیا لازم است که به کمک SOU- SOLEUSE مقداری فسفر به عمق آن فرستاد یا خیر؟ در حالت معمولی آنرا همراه سایر کودها روی سطح باغ ریخته، آنگاه با شخم عمیق به زیر خاک می فرستند. بعد از همه این کارها، نهالها را در باغ میکارند به عنوان کود فسفره معمولا از سوپر فسفات استفاده می شود که در آب محلول است. بر عکس آن، پودر استخوان در آب حل نمی شود..
٣- پتاسیم : برای ساختن و ساختمان برگها و چوبی و سخت شدن شاخه ها، به ویژه ساقه ها و همچنین برای رسیدن خوشه های انگور، وجودش حتما لازم است. معمولا در خاک تثبیت گشته و خیلی به کندی به داخل اعماق خاک نفوذ کرده و در دسترس ریشه ها قرار می گیرد. در تاکستانها منحصر به صورت سولفات پتاسیم از آن استفاده می شود که در آب به خوبی حل می شود و از قدرت نفوذ بیشتری برخوردار است.
۴- منیزوم : یکی از کودهای اصلی در تاکستان است. وجودش در برگها برای ساختن کلروفیل و در نتیجه جذب CO2 از هوا و تبدیلش به قند، ضروری است و معمولا به صورت سولفات منیزیوم به زمین داده شده که به راحتی در آب حل می شود.
۵- کلسیم: از کودهایی است که مو به آن شدیدا وابسته است و باید همه ساله به مقدار لازم و حساب شده، به باغهای موکاری داد.
ب – کودهای آلى :
کودهای آلی از لحاظ مواد غذایی که به گیاهان می رسانند، در درجه دوم اهمیت قرار دارند. مهمترین اثرشان بر روی خاک، بهتر کردن خواص فیزیکی آن است که از راههای زیر صورت می گیرد
١ – بهتر کردن ساختمان بافت خاک.
۲ – فعالتر کردن میکرو ارگانیسم خاک.
٣ – تنظیم نسبت آب به هوا در داخل خلل و فرج خاک.
اهمیت کود آلی مدتها درک نشده بود ولی امروزه بررسیهای متعدد و مداوم ثابت کرده که زمینی که علاوه بر کودهای معدنی به مقدار لازم کود آلی و در نتیجه هوموس دریافت کرده باشد، می تواند آب را مدت زیادتری در خود نگهداشته و در اختیار ریشه های گیاه قرار دهد. مواد غذایی موجود در آن، کمتر به وسیله آبیاری و باران شسته می شوند. به خاکهای شنی امکان می دهد که مقدار و مدت بیشتری آب را در خود نگهدارند و خاکهای رسی را پوکتر کرده، باعث می شود که ریشه های گیاهان بتوانند مقداری از آب و مواد غذایی تثبیت شده در زمین را جذب کنند.
مقدار کود
مقدار کودهایی را که به زمینهای تاکستان باید داد (چه آلی و چه معدنی) بر طبق نوع خاک آن و سن درختان انگور تاکستان و اینکه آیا در فواصل بین ۲ ردیف از درختان انگور چیزی کاشته باشند یا نه، فرق می کند ولی به طور کلی در ایران در تاکستانی که درختانشان در حال باردهی باشند مقادیر زیر پیشنهاد می شود:
۱- اوره ۵۰۰ کیلو در هکتار
۲ – سوپر فسفات ۵۰۰ کیلو در هکتار
٣- کود حیوانی ۳۰۰۰۰ کیلو در هکتار
در خاکهای ایران به خاطر غنی بودن از پتاسیم، معمولا از این کود صرفنظر می شود ولی تصور می شود برای درختانی که در حال حداکثر میوه دادن هستند، حدود ۲۵۰ کیلو سولفات پتاسیم در سال لازم باشد. کودهای آلی را معمولا در پاییز یا زمستان یک باره می دهند. کودهای معدنی را یک باره نباید داد. آنها را می توان در سه بار هر دفعه به فاصله ۲ ماه به زمین داد. کود از ته را از اول شهریور ماه نباید به تاکستانها داد چون باعث ادامه رشد و در نتیجه، نارس ماندن چوب درختها می شود. با مقایسه به مقدار کودهایی که سالیانه به غلات داده می شود، مقدار کود فوق خیلی زیاد به نظر می رسد ولی هر گاه مقدار محصولی را که غلات می دهند (۴۰۰۰ کیلو در هکتار) با مقدار محصولی که درختان میوه می دهند (۴۵۰۰۰ کیلو در هکتار) مقایسه کنیم، دلیل این تفاوت روشن می شود.
۶– انواع
انواع مختلف انگورها از لحاظ نوع استفاده، به ۳ دسته تقسیم می شوند:
١ – واریته های مجلسی که به صورت تازه مصرف می شوند.
۲ – واریته های شرابی برای تولید انواع و اقسام مشروبات.
٣- واریته های خشکبار برای تولید و تهیه انواع کشمشها.
در واریته های مجلسی که به صورت تر مصرف می شوند، باید تک تک حبه ها و خوشه انگور در سطح عالی اصالت واریته خودشان باشند. کوچکی بیش از حد ده او خوشهها یا یکنواخت بودن ابعاد حبه ها، متراکم بودن یا متراکم نبودن خوشه ها، کیفیت حبه های انگور از لحاظ مزه، یکنواخت بودن رنگ خوشه ها، همزمان رسیدن تمام حبه های هر خوشه، نقش مهمی در مرغوبیت و مشتری پسند بودن انگور دارند. ان واریته ها خود از لحاظ رنگ حبه ها به چهار دسته تقسیم می شوند:
١- انگورهای سبز
۲ – انگورهای زرد
۳- انگورهای قرمز
۴- انگورهای سیاه
واریته های مجلسی باید:
١ – مقاوم به حمل و نقل باشند تا امکان فرستادنشان به بازارهای دور دست وجود داشته باشد.
۲ – خوشمزه و شیرین و همه پسند باشند.
۳- بیدانه و یا لااقل ریزدانه باشند.
۴- پوستشان هر چه نازکتر باشد بهتر است.
۵ – حبه ها به خوشه بچسبند و به محض چیدن خوشه از آن جدا نشوند.
۶- پر آب باشند.
۷- حبه ها تا سر حد امکان بزرگ باشند.
انگور عسگری با وجود داشتن اغلب خواص ذکر شده در بالا به دلیل بدی امکان حمل و نقل و زود جدا شدن حبه ها از خوشه، تنها مصرف محلی دارد و قابل انتقال به نقاط دور دست نیست.
انگور یاقوتی که زودرسترین انگور کشور ماست و طبق تجربه شخصی، نوع سیاه آن زودتر می رسد تا نوع سبزش، اگر چه از لحاظ امکان حمل و نقل به بازارها هم خوب است ولی تناسب بین اسید و قند موجود در آن خیلی جالب نیست اما از لحاظ انگور نوبری، بسیار خوب است. من در زابل در ۳۷ اردیبهشت ماه، انگور یاقوتی به صورت نوبر خورده ام. در ایران هیچ نوع انگوری را نمی شناسیم که در این موقع از سال قابل عرضه به بازار برای فروش باشد.
به طور کلی در تابستان به عنوان انگور مجلسی بیشتر آنهایی را می پسندند که بیدانه باشند. در پاییز و پس از تمام شدن انگورهای بیدانه، انگورهای درشتی مثل انگور شاهرودی، جایی در بازار و مصارف مجلسی برایشان باز می کنند. انگور شاهرودی با همه خوبیهایش دارای چهار نکته ضعف است:
١- پوستش کلفت است.
۲ – دانه هایش اغلب خیلی درشت است.
۳- به بیماریهای قارچی حساسیت دارد.
۴- هسته هایش درشت و اغلب تعدادش نیز در هر حبه زیاد است.
۷– ازدیاد
ازدیاد مو از ۲ را امکان پذیر است:
الف – ازدیاد غیرجنسی
ب – ازدیاد جنسی
الف – ازدیاد غیرجنسی :
١- قلمه زدن : برای این کار هر گاه در پاییز خواستیم قلمه بزنیم، از شاخه های سال جاری که مقداری هم شاخه دو ساله داشته باشد، استفاده میکنند. قسمت دو ساله را در انگور کاری کلید می نامند. طول قلمه ها را ۶۰ تا ۸۰ سانتی متر می گیرند. بعد از بریدن در پاییز آنها را زیر ماسه های نرم، مرطوب و نسبتا سرد تا بهار نگه می دارند. در بهار و زمان درختکاری، آنها را نخست مدت ۴۸ ساعت در داخل آب می خوابانند به طوری که در آب کاملا غرق باشند. آنگاه آنها را می کارند.
قلمه ها را می توان در آذر یا دی ماه هم گرفته در سرمای ۴ درجه و هوای مرطوب تا بهار نگه داشت. با گرم شدن هوا از سردخانه بیرون آورده و کاشت. اگر در بهار بخواهند قلمه بگیرند، باید از شاخه های یک ساله استفاده شود که همراه چند سانتی متر از شاخه ۲ ساله (کلید) است.
٢- خواباندن : شاخه های دراز یک ساله و یا امسال را در پاییز زیر خاک می کنند و به وی فرصت میدهند که ریشه بدهد و حتی هر جوانه اش به گیاه تازه ای تبدیل شود. باید مواظب بود که شاخه ها ضعیف نباشند. همیشه قویترین شاخه های یک ساله را انتخاب می کنند. این کار معمولا یک سال طول می کشد. از بین راههای مختلف ازدیاد مو، روش خوابانیدن شاخه ها بهترین نتیجه را می دهد که بعلاوه گیاه تولید شده زودتر نیز به بار می نشیند و به همین دلیل هم متداولترین روش در ازدیاد نهالهای انگور است.
۳- پیوند : پیوند نیز یکی از راههای ازدیاد غیرجنسی است و در مورد درخت انگور معمولا از پیوند اسکنهای استفاده می شود. زمان پیوند فصل پاییز است و درخت انگور پیر و فرتوت را از نزدیکی خاک بریده، در مقطع آن شکافی ایجاد کرده و جوانه یا پیوندک انگور مرغوب را در شکاف قرار می دهند. این عمل در انواع انگور وحشی و غیر مرغوب نیز صورت می گیرد. به زبان ساده تر اینکه پیوندک مرغوب را روی پایه های وحشی پیوند می کنند که از تقاطع VITIS RIPARIA XVITIS SOLDNIS به دست می آید و در مقابل شپشک ریشه مو و همچنین بیماریهای قارچی ریشه بسیار مقاوم است. در اوایل قرن حاضر قسمت اعظم باغهای انگور اروپا به وسیله شپشک ریشه مو از بین رفته و خشک شده و بقیه هم در حالی از بین رفتن بودند. پیوند کردن موهای اروپایی روی پایه های آمریکایی نام برده در بالا، توانست تمام تاکستانهای الوده اروپا را از نابود نی حتمی نجات دهد. امروزه هم تمام انگورها در اروپا و امریکا روی همین پایه ها پیوند می شوند.
۴- ازدیاد به وسیله جوانه : راه دیگری است برای ازدیاد غیرجنسی، برای این کار یک جوانه را که خوب رشد کرده، با یکی دو سانتی متر چوب در سمت راست و چپ آن بریده و داخل خاک یک گلدان افقی گذاشته و فشار می دهند به طوری که داخل خاک فرو رفته تنها جوانه از خاک بیرون باشد. گلدان را باید در اطاق یا محیط گرم گذاشت چون جوانه برای رشد، به خاک گرم احتیاج دارد.
ب – ازدیاد جنسی :
۱- ازدیاد به وسیله بذر : این هم وسیله دیگری برای ازدیاد مو است که بسیار مرسوم نیست و معمولا مو را از این راه زیاد نمی کنند چون ازدیادی است جنسی. اگر چه مو گیاهی است خودگشن یعنی، مادگی آن معمولا به وسیله گرده های خودش بارور می شود، ولی امکان دریافت کرده از گیاهان دیگر نیز برایش وجود دارد. بنابراین، با ازدیاد به وسیله بذر هرگز از اطمینان صد در صد نمی توان برخوردار بود. از ازدیاد به وسیله بذر معمولا برای ایجاد واریته های تازه انگور استفاده می شود.
برای این کار، بذر مو را پس از گرفتن خوب شسته و داخل ماده ای قارچ کش مدت ۵ دقیقه قرار می دهند تا تمام اسپورهای قارچهایش کشته شوند. آنگاه آنرا در محیطی مرطوب و سرد (حدود ۴ درجه) تا زمانه کاشت در بهار، نگهداری می کنند (STRATIFICATION) و در بهار پس از گرم شدن هوا در زمین یا خزانه میکارند. بهترین زمان کاشت برایش، فروردین و اردیبهشت ماه است.
ازدیاد مو چه به صورت قلمه و چه به وسیله خواباندن و چه با استفاده از بذر باشد، بهتر است مراحل مختلف رشدش تا آنجا که ممکن است، در گلدان صورت پذیرد تا دقیقه ارزنده و سالم بودن گیاه، مطمئن شویم. در این حال کاشت آن در زمین نهایی نیز در هر فصل از سال امکان پذیر خواهد بود و گیاه کاشته شده هم خشک نمی شود.
۸–کاشت
در مو کاریها رسم بر این است که در پاییز و پیش از کاشتن نهالهای مو، نخست روی زمین کودهای معدنی و آلی را به مقدار لازم ریخته، آنگاه با یک شخم عمیق آنها را به زیر خاک می فرستند. سپس زمین موکاری را به صورت جوی و پشته در می آورند. نهالها روی پشته و کنار جوی کاشته می شوند. هنگام کاشت چاله ها را به عمق حدود ۵۰ سانتی متر کنده نهالها را در آنها می کارند. در انگورکاریهای کشورهای پیشرفته، کاشت انگور در زمینهای مسطح و بدون جوی پشته را ترجیح میدهند چون وضع ناهموار جوی و پشته، مانع حرکت و کارکردن ماشینهای کشاورزی چه برای کود دادن و چه سمپاشی و … در داخل تاکستان میشود.
در کاشت مو معمولا نهالهایی که در گلدان کاشته شده و در حال رشدند، از قلمه ها و یا نهالهایی که با خواباندن شاخه های مو به دست آمده اند، بهترند. چه نهالهای گلدانی از این جابجایی هیچ صدمه ای ندیده و به رشد طبیعی خود در جای تازه بدون ذرهای توقف، ادامه می دهند و حال آنکه سایر نهالها از این تغییر محل شدیدا صدمه می بینند چون هنگام کندن نهالها تعداد زیادی از ریشه هایشان پاره می شوند در نتیجه، گیاه مجبور است نخست به ترمیم آنها بپردازند و پس از آن دوران رشدش را شروع کند.
خوبی دیگر و مهمتر نهالهای گلدانی، در این است که کاشت آنها در تاکستان در هر فصلی ممکن است ولی این کار برای قلمه ها و نهالهای بدست آمده، از خوابانیدن شاخه های مو ممکن نیست. چون کاشتشان تنها در فصولی عملی است که گیاهان در حال استراحت زمستانی بوده و برگهایشان به طور طبیعی ریخته باشند. چاله هایی را که در آنها نهالها کاشته می شوند به صورت ۵۰*۵۰*۵۰ سانتی متر کنده و داخل آنها مقداری کمپوست کهنه و فسفر و آهک می ریزند. این مواد برای رشد بعدی نهالها، بسیار مفیدند ولی در ریختن اینها هم نباید زیاده روی کرد تا نهالهای مو صدمه ای نخورند و ریشه هایشان نسوزند.
در باغهای بزرگ انگورکاری معمولا نهالها را با فاصله ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتی متر از یکدیگر کاشته و بر روی سیمها می بندند. بهترین زمان برای کاشت نهالهای انگور، اوایل بهار یعنی پیش از باز شدن جوانه ها. است. نهالها را طوری میکارند که حداقل ۲ جوانه اش داخل خاک مانده ولی سرشان حدود ۵ سانتی متر خارج از خاک باشند. آنگاه چاله ها را با مخلوطی از خاک و کود پر کرده، سر نهالها را حدود ۱ سانتی متر می برند. پس از اتمام خاکریزی، خاکهای اطراف نهالها را با کفش فشار داده، به دنبالش به شدت آبیاری میکنند.
کودها را همه ساله باید به نهالها داد ولی نه در کنارش یا در سطح چاله های قبلی، بلکه در فاصله ای متناسب با رشد ریشه هایشان و دور از تنه ها.
در خانه برای مصرف خانوادگی، بهتر است درخت انگور را در کنار دیواری که رو به جنوب است، کاشت تا گیاه هم از تابش زیادتر خورشید، بالاترین بهره را ببرد و هم اینکه دیوار برایش، بادشکن خوبی است. وجود یک سیم توری کنار دیوار به گیاه امکان بهتر و آسانتری برای بالا رفتن از آن را می دهد.
نهالهای انگور پس از کاشته شدن، می توانند در همان سال نخست تا ۲ متر رشد کنند. ولی هر گاه تنها ۳۰ سانتی متر رشد کردند، باز هم خوب است. رشد کمتر از این مقدار، می تواند دال بر بیمار بودنش باشد. در این حال باید با دقت کامل وضع نهال را بررسی کرد و در صورت بیمار بودنش، آنراکنده و آتش زد و به جایش یک نهال قوی و سالم کاشت.
بعد از رفع خطر سرمای اوایل بهار و کمی پیش از باز شدن جوانه ها، بدون توجه به ارتفاعی که نهال رسیده، آنرا از بالای جوانه سوم می برند به طوری که برای نهال تنها ۳ جوانه باقی بماند. در بهار یا تابستان پس از آنکه جوانه ها رشد کردند، به محض اینکه طول یکی از آنها به ۲۰ سانتی متر رسید، دو جوانه دیگر را از ته هرس می کنند و جوانه ۲۰ سانتی متری را به عنوان شاخه اصلی یا تنه به حساب آورده، به یک قیم می بندند. در اواخر پاییز آنرا به ۶ جوانه و شاخه های دیگر را هر کدام به ۲ جوان، محدود می کنند. این هرس، همه ساله باید به همین ترتیب (شاخه اصلی ۶ جوانه و شاخه های دیگر ۲ جوانه) تکرار شود تا شاخه اصلی به درازای مورد نظر برسد.
هر گاه نهال از بازار خریداری شده باشد، نخست آنرا ۲۴ ساعت داخل آب (مثلا در وان حمام) می خوابانند به طوری که آب آنها را خوب بپوشاند. آنگاه بیرون آورد، یک ساعت در هوای آزاد گذاشته سپس فوری آنها را در محل اصلی و به روشی که در پیش هم گفته شد، میکارند و به دنبالش آب فراوان می دهند.
۹– برداشت
در اردیبهشت ماه یعنی زمانی که خوشه ها به چشم قابل دید شدند، باید درختان انگوری که تعداد خوشه ها خیلی زیاد بوده و با وضع و قدرت درخت انگور متناسب به نظر نمی رسند مقداری از خوشه ها را چیده و دور انداخت تا بقیه خوشه ها که در روی درخت باقی می مانند، غذای کافی برای رشد داشته و در نتیجه حبه های انگور، درشت و خوب و خوشمزه شوند. زیادی تعداد خوشه ها، باعث ریز و نامرغوبه شدن انگور می شود. برای تسریع در رسیدن انگور و خوشه های دیررس باید برگهایی را که روی خوشه ها قرار گرفته و مانع رسیدن نور مستقیم خورشید و گرما به انگورها می شوند، از اوایل مرداد ماه چید.
هر چه به زمان چیدن خوشه ها نزدیکتر می شویم، به تدریج از میزان اسیدهای مختلف درون حبه ها کاسته و بر میزان درصد قندهایش اضافه می شود و این کار تا زمان رسیدن انگورها ادامه پیدا می کند.
برخلاف میوه هایی مثل سیب، گلابی و هلو و مرکبات، سیر تکمیلی۔ انگور پس از چیدنش متوقف گشته و دیگر شیر پنتر نمی شود. این موضوع از لحاظ برداشت محصول انگور حائز اهمیت زیادی است بنابراین انگور را تنها زمانی باید چید که به حداکثر شیرینی خود رسیده باشد.
علاوه بر علائم اصلی رسیدن انگور مثل تغییر رنگ حبه ها و مزه آنها، علائم دیگری نیز وجود دارند که نشان می دهند که خوشه، آماده برداشت است. این علائم عبارتند از: تغییر رنگ چوب محور خوشه هاکه حبه های انگور بدان مستقیما چسبیده اند از سبز به سمت کاهی رنگ شدن. بعلاوه چشیدن آخرین حبه های هر خوشه که معمولا دیرتر از سایر حبه ها می رسند. هر گاه این حبه ها رسیده و طعم مخصوص واریته خود را گرفته باشند، در این حال به طور حتم سایر حبه ها نیز رسیده و زمان چیدن آنها فرا رسیده است.
هنگام چیدن، باید سعی شود که خوشه ها را از محل چسبیدن به شاخه ها جدا کرده و برای این کار، از قیچی استفاده کرد تا فشاری روی حبه ها وارد نگشته و آنها را له نکند چه له شدن هر یک از حبه ها، محیط را برای رشد قارچهای انگلی مساعد می کند. باید سعی شود، تنها خوشه های رسیده را چید و چیدن خوشه های نارس را به نوبت یا حتی تویتهای دیگر محول کرد. چون بعضی از واریته ها، همه خوشه هایشان را در آن واحد نمی رسانند. انگورهای این واریته ها در ۲ و ۳ یا حتی ۴ نوبته، چیده می شوند. این کار به نفع باغبان انگور هم هست زیرا :
۱- زمان بیشتری برای انجام یک کار معین در اختیار خواهد داشت و معنایش این است که به کارگر کمتری نیاز دارد.
۲ – زمان زیادتری برای فروش محصولش دارد. در نتیجه لازم نیست که محصول زود فاسده شونده اش را به شهر است ولی با قیمت ارزان، تحویل بازار دهد.
۳- مهمترین تفعش در این است که پس از چیدن مقداری از محصول، تمام شیره گیاه صرف رشد و رساندن بقیه انگورهایی می شود که هنوز روی درخت آویزانند و این در حقیقت نوعی تنک کردن هم هست که باعث خوشمزه تر شدن انگورهای چیده نشده می شود.
بسته بندی کردن یکدست و مرتب نمودن و در جعبه های تمیز و قشنگ خوب چیدن خوشه ها هم از عواملی است که قیمت انگور را بالا برده و آنرا بازار پسندتر می کند به طوری که خریدار نهایی بیشتر راغب به خرید آن می شود. و در سردخانه، انگورهای مجلسی را در سرمای ۱ تا ۲ می توان برای مدتی نگهداری کرد.
۱۰- هرس
مو تنها درختی است که هر چه طول شاخه هایش زیادتر باشد، از قدرت ریشه هایش برای رسانیدن مواد غذایی به آن کاسته می شود. هرس سالیانه برای جلوگیری از طویل شدن بیش از اندازه درخت مو وسیله خوبی است.
درخت انگور همه ساله هرس می شود. کوتاهی در این کار به رشد طبیعی آن صدمه می زند. برعکس هر چه هرس به موقع انجام گیرد، در بهار آینده درخت رشد بیشتری از خود نشان داده و میوه های بهتری می دهد.
مهمترین هرسهای درختان انگور ۴ نوعند:
١- هرس پاییزی : مستقیما پس از برداشت میوه ها صورت می گیرد و در آن شاخه هایی را که میوه داده اند، در پاییز کوتاه می کنند.
۲- هرس اصلی : مهمترین هرس برای تمام درخت مو، بویژه برای شاخه اصلی که ادامه دهند تنه درخت است. در این هرس از آن مقداری که تنه امسال در روی شاخه اصلی رشد کرده ۵ تا ۶ و حداکثر ۸ جوانه را باقی گذاشته، بقیه را بریده و حذف می کنند. در مورد شاخه های جانبی که خوب رشد کرده اند هم باز برای آن مقدار که امسال رشد کرده، ۲ یا ۳ جوانه برای هر شاخه باقی می گذارند و بقیه را هرس می کنند. تنها همین جوانه های باقیمانده روی تنه اصلی و شاخه های فرعی هستند که در بهار آینده رشد کرده و میوه می دهند.
تصمیم گیری درباره تعداد جوانه هایی که برای شاخه اصلی (ادامه تنه درخت) یا شاخه های جانبی باقی باید گذاشت، نهایتا به عهده باغبان انگورکار با تجربه و کارآزموده است. به طوری که وی برای شاخه هایی که از اول بهار تا زمان هرس زمستان خوب رشد کرده و کلفتتر و شادابترند تعداد زیادتر و برای شاخه های متوسط کمتر جوانه باقی می گذارد. شاخه های ضعیف را به کلی هرس و حذف میکنند.
بهترین زمان برای هرس اصلی آذر و دی و بهمن است، مشروط بر اینکه در زمان انجام آن هوای منطقه از ۸ درجه زیر صفر گرمتر باشد. این هرس نباید خیلی دیرتر انجام گیرد زیرا هرس مو در اوایل بهار یا حتی اغلب از اواسط اسفند ماه که گیاه تازه از خواب با استراحمنه زمستانی بیدار شده، باعث آن می شود که از مقطع برش در شاخه ها شیره زلالی گیاهی به مدت نسبتا زیاد قطره قطره به خارج بچکد و گیاه ضعیف شده و نتواند در همان سال محصول دهد. حال آنکه هرس زمستانی در ماههای نام برده در بالا (آذر، دی، بهمن) چنین مساله ای را ایجاد نمی کند.
در هرس زمستانی درختان انگور برخلافی هرس در سایر درختان میوه، شاخه ها را بلافاصله از بالای جوانه نمی برند، بلکه حدود ۲ سانتی متر بالای جوانه را هم باقی می گذارند. در غیر این صورت (مثل گل سرخ بالاترین جوانه خشک می شود.
به کمک هرس درختان مو را به فرمهای مختلف و با هدفهای متفاوت در می آورند.
تعداد فرمها، خیلی زیاد است ولی مهمترین و معروفترین آنها عبارتند از : الف – فرم کوردون : به طریق زیر آنرا ایجاد می کنند
۱- سال اول : نهال را از بالای ۲ جوانه قطع می کنند تا جوانه ها تحریک شده و رشد کنند.
۲ – سال دوم : شاخه ضعیفتر را قطع و تنها به شاخه قویتر اجازه رشد می دهند.
٣- سال سوم : تمام جوانه ها را کور کرده و برایش فقط ۲ تا ۳ جوانه باقی می گذارند تا پس از رشد از آنها در تشکیل بازوهای کوردون استفاده شود. فرم کوردون می تواند یک یا ۲ بازو داشته باشد. بازوها را می توان در ۲ سمت مخالف یا هر دو را در یک سمت ولی با فاصله ای حدود ۳۰ سانتی متر از یکدیگر راهنمایی کرد. فرم کور کردن می تواند افقی یا عمودی ترتیب داده شود.
ب – فرم پاچراغی : در این فرم همه ساله شاخه های یک ساله را که روی پایه مو رشد می کند، هرس می کنند. در بهار از شاخه های نمو کرده، تنها ۸ تا ۱۰ عدد از بهترین، قویترین و سالمترینش را نگه می دارند.
ج – فرم آلاچیق : بوته مو را به سمت آلاچیق که از آهن یا بهتر از چوب درست کرده اند، راهنمایی می نمایند، تا خوشه های انگور از بالای سقف آلاچیق آویزان شوند. ارتفاع آلاچیق را معمولا حدود ۲ متر می گیرند. با آویزان شدن خوشه ها از سقف، برداشت محصول آسانتر می شود.
د – هرس فرم دادن : تنها در نهالهایی که تازه کاشته شده اند، در سالهای اول و دوم انجام می گیرد. بدین طریق که در بهار برای نهال تنها ۳ جوانه باقی می گذارند. پس از اینکه جوانه ها رشد کردند و طولی یکی از شاخه به ۲۰ سانتی متر رسید، آنرا به عنوان تنه اصلی درخت پذیرفته و شاخه های دیگر را ته بر می کنند. در صورت لزوم، سال بعد نیز به شاخه اصلی اجازه رشد داده و شاخه های جانبی را که در ارتفاع کمتر از ۵۰ سانتی متر رشد کرده اند، قطع می کنند. بدین وسیله می توانند درختان انگوری به ارتفاع ۵/۱ تا ۲ متر ایجاد کنند.
در باغهای انگور اروپا و امریکا که معمولا به قصد تولید شراب ایجاد می شوند، قد درختان انگور را نمی گذارند از ۵/۱ الى ۲ متر بلندتر شود تا چیدن خوشه های انگور یعنی برداشت محصول آسان صورت پذیرد.
ه – هرس برگها : نوع دیگری از هرس هم وجود دارد که فقط در درختان انگور کوتاه قد ( ۱ / ۵ تا ۲ متر ارتفاع) و آن هم در اواخر بهار صورت می گیرد. در این هرس، کاری به کار شاخه ها نداشته، تنها برگهای زیادی را که مانع تابش مستقیم نور خورشید به خوشه های انگور و قسمت میانی تاج درخت می شوند را با دست چیده دور می اندازند.
این هرس، معمولا در درختانی که میوه هایشان خام خورده می شوند، انجام می گیرد.
۱۱ – بیماریها و آفات
بیماریها و آفات درخت مو مثل سایر گیاهان و درختان میوه به سه دسته حیوانی قارچی و ویروسی تقسیم می شود.
۱- انگلهای حیوانی : مهمترینش شپشک مو است که هم ریشه ها و هم برگها را آلوده می کند. امروزه برای مبارزه با آن، بیشتر از سموم سیستمیک استفاده می شود. سابقا با استفاده از پیوند موهای اروپایی روی پایه های مو امریکایی که در مقابل شپشک مو مقاومند، با آن مبارزه می کردند. زیرا سیکل زندگی شپشک مو طوری است که اجبارا قسمتی از زندگیش را باید روی ریشه های مو بگذارند. از آنجایی که پایه های مقاوم امریکایی به وی اجازه و امکان می میرد. اوایل قرن حاضر تعداد زیادی از تاکستانهای کشورهای مختلف اروپا مثل فرانسمه اسپانیا و ایتالیا، گرفتار این بیماری شده و در حال از بین رفتن بودند، پیدا شدن پایه های مقاوم امریکایی و استفاده گسترده از آن، توانست آنها را نجات دهد. هنوز هم از این پایه ها استفاده می شود.
۲ – انگلهای قارچی : در این قسمت نخست باید از کپک خاکستری BOTRYTIS CINEREA نام برد که در درجه اول به حبه های انگور و سپس به برگ و چوب مو حمله ور می شود. اسپور آن روی چوب درخت انگور تمام سال زنده مانده و به محض مساعد شدن محیط فعالیتش را از سر می گیرد.
– سفیدک دروغی PERONOSPORA VITICOLA نیز یکی دیگر از انگلهای قارچی است که روی برگ مو به صورت لکه سفید کوچکی به قطر تقریبی ۱ سانتی متر ظاهر شده و کم کم زرد و مثل روغن یا شیشه قابل عبور نور می شود.
– سفیدک حقیقی OIDIUM TUCKERI به محض سر در آوردن گیاه از خاک، می تواند آنرا آلوده و گرفتار کند. به صورت پودری سفید رنگ در سطح برگهای جوان گیاه ظاهر شده، مانع رشد آن می شود و اندکی بعد گیاه به دور خودش می پیچد..
بر ضد همه بیماریهای قارچی به کمک قارچ کشها FUNGICIDE بویژه آنهایی که با استفاده از گوگرد درست شده اند، مبارزه می شود.
٣- کمبود عناصر کانی : در مقابل کمبود هر یک از عناصر کانی برگهای مو به طریقی عکس العمل از خود نشان میدهند که از لحاظ شکل ظاهری بی شباهت به بیماریها نیستند. برای تشخیص آنها باید برگها را تجزیه شیمیایی کرد و عنصر پیدا شده را همراه سایر کودهای شیمیایی و مخلوط با آنها به خاک داد. در خیلی از مواقع عنصر مزبور را در مقداری آب حل کرده، به عنوان کود برگی روی درختان و برگهایشان می باشند که در این صورت اثرش هم خیلی سریعتر و تقریبا فوری خواهد بود.
بیشتر در میوه های دانه ریز
