تمشک
نام علمی : RUBLIS FRUTICOSIS
انگلیسی: RASPBERRY
فرانسه : FRAMBOISE
آلمانی: BROMBEERE
١–گیاه شناسی
از خانواده گلسرخیان ROSACEAE . گیاهی است رونده به طول تا ۶ متر با خارهای فراوان در اطراف تنه اصلی و شاخه های آن. انواع بی خار آن نیز وجود دارد. به صورت وحشی در جنگلها به ویژه در گیلان و مازندران، فراوانند. گلهای سفید رنگ یا صورتی رنگ آنها در اردیبهشته و اوایل خرداد ماه باز می شوند.
زیاد سفید رنگ هستند. گلهایشان از ۵ گلبرگ و ۵ کاسبرگ تشکیل می شود. نزدیک به ۴۰۰ واریته تمشک تاکنون شناخته شده اند.
گیاهی یک پایه است و اگر چه خودگشن هستند یعنی، مادگیشان وسیله گرده های خودشان بارور می شوند، ولی در صورتی که گرده از گلهای دیگر دریافت دارند، مقدار محصولشان زیادتر خواهد شد. حدود یک ماه بعد از گل دادن، میوه های مرکب آن شروع به رسیدن می کنند. رسیدن میوه ها، با در نظر گرفتن آب و هوای کلی منطقه و آب و هوای سالیانه و واریته آن، حدود ۳۰ روز طول می کشد. داخل هر میوه یک بذر تشکیل می شود که پس از کاشتن می تواند بوته تمشک تازهای تولید کند. میوه ها از قسمت بالای شاخه ها، شروع به رسیدن کرده و به تدریج میوه های قسمت پایین و پایین تر می رسند. جوانه ها، بسته به موقعیت خود، وضع متفاوتی دارند. جوانه های انتهایی نسبتا ضعیف و کم حاصل هستند. جوانه های تحتانی هم دارای شاخه های دراز ولی ضعیف هستند و کم بار میدهند. تنها جوانه هایی که در قسمت میانی شاخه ها قرار دارند، میوه های درشت به تعداد زیاد می دهند. بنابراین، بیشترین محصول سالیانه را همین قسمت میانی شاخه ها تولید می کنند.
تمشک گیاهی با ساقه های زیرزمینی (ریزمRHIZOM) است که چندین سال (۱۵ إلى ۲۰ سال عمر کرده و قسمت هوایی آن یعنی، شاخه هایش، تنها ۲ سال عمر می کنند. این شاخه ها، در سال اول تنها رشد کرده، مواد غذایی را در خود و جوانه های جانبی ذخیره می کنند، بدون اینکه میوه ای بدهند. سال دوم از جوانه های جانبی آن، شاخه های نسبتا کوتاهی رشد کرده و در رویش، گلها ظاهر شده و تبدیل به میوه می شوند. تمام شاخه هایی که میوه داده اند، همان سال خشک می شوند و اگر هم خشک نشوند، باید از بیخ هرس شوند چون دیگر هرگز میوه نخواهند داد. از نزدیکی شاخه هایی که امسال میوه می دهند، شاخه های تازه ای از خاک بیرون آمده، رشد می کنند و جوانه می زنند تا در سال آینده، میوه دهند و این کار، در تمام مدت عمر گیاه ادامه دارد یعنی، در هر سال شاخه هایی دارند که میوه می دهند و شاخه هایی دیگر که رشد می کنند و خود را برای میوه دادن در سال بعد آماده میکنند. ریشه های جذب کنند تمشک، سطحی هستند. حداکثر ۵۰ درصد ریشه ها تا عمق ۳۰ سانتی متری و تنها ۱۰ درصدشان تا عمق ۸۰ الی ۱۰۰ سانتی متری خاک نفوذ می کنند. بقیه، در نزدیکی سطح خاک قرار دارند.
۲– آب و هوا
تمشکها به هوای آفتابی و گرم با کمی رطوبت نیاز دارند. بادهایی با سرعت کم را تحمل می کنند ولی قادر به مقاومت در مقابل سرمای شدید به مدت زیاد نیستند. سرمای شدید پایین تر از ۱۵ درجه زیر صفر) قادر است، تمام شاخه هایش را تا سطح زمین بخشکاند ولی قسمتهای زیر زمینی آن (ساقه های زیرزمینی) سالم باقی مانده و در بهار بعد، جوانه هایی تازه می دهند که از آنها شاخه های تازه روییده و رشد می کنند. این شاخه ها در همان سال میوه نمی دهند و تنها در سال بعد به میوه می نشینند. بنابراین، بعد از هر بار یخ زدگی گیاه، باید انتظار یک سال بی میوه ماندن را داشت. تمشک در مناطق گرم و خشک، در اثر گرمای شدید، به خصوص کمبود رطوبت، به شدت صدمه می بیند. در مناطق پرباران، آن را در زمینهای نسبتا بلند و مرتفع با زمینهای شیب دار می کارند. در زمینهای پست و پرباران شرط موفقیت، ایجاد یک زهکش صحیح و برنامه ریزی شده است تا آب نتواند در آن جمع شود. در غیر این صورت ریشه ها صدمه دیده و بعد از مدتی، بوته از بین خواهد رفت. تا ارتفاع ۵۰۰ متر از سطح دریا خوب محصول می دهد. در ارتفاعات بالاتر، به نسبت بالاتر بودن ارتفاع، مقدار محصول کم و کمتر می شود تا آنجا که در ارتفاعات خیلی زیادتر یعنی ۱۵۰۰ متر، دیگر خود گیاه هم نمی تواند رشد کند.
۳– آبیاری
بوته های تمشک به خشکی خاک حساسند. خاک آنها باید دائما مرطوب باشد ولی خیس بودنش را هم نمی توانند تحمل کنند. زیرا خاکهای خیس و لجنزار در مدت نسبتا زیاد، همان طوری که پیش از این هم گفته شد باعث خفه شدن ریشه هایش گشته و گیاه را از بین می برد.
کمبود رطوبت خاک می تواند محصول تمشک را تا نصف حتی تا یک سوم، تقلیل دهد.
در مناطق کم باران یا خشک آبیاری از واجبات است.
دفعات آبیاری، با گرمای منطقه فرق می کند. هر چه هوای منطقه گرمتر باشد، باید به دفعات آبیاری افزود.
در مناطق نسبتا خشک، بوته های تمشک را معمولا حدود ۸ بار در سال آبیاری می کنند تا گیاه بتواند محصول زیاد و خوشمزه تولید کند. دفعات آبیاری معمولا به طریق زیر تنظیم می شود:
۱- پیش از به گل نشستن گیاه یک نوبت
۲- هنگام تشکیل میوه دو نوبت
۳- زمان رسیدن میوه یک نوبت
۴- پس از برداشت میوه تا اواسط پاییز سه نوبت
۵- آبیاری زمستان یک نوبت
میزان آب مصرفی را در هر آبیاری حدود ۵۰۰ متر مکعب در هکتار حساب می کنند که معادل ۵۰ میلی متر باران است. این اندازه آبیاری علاوه بر مقدار بارانی است که معمولا در مناطق خشک نازل می شود.
در خاکهای سبک، بویژه در سالهایی که زمستان و نیمه اول بهار کم باران بوده اند، به محض باز شدن گلهای تمشک باید کاملا خاک آنها را آبیاری کرده و تا برداشت محصول چندین بار به طریقی که در بالا گفته شد، به دفعات به این کار ادامه داد. تا میوه ها بتوانند درشت، پرآب و خوشمزه شوند. کمبود آب و آبیاری باعث می شود که
۱- میوه ها کوچک و کم آب و در نتیجه، کمتر خوشمزه شوند.
۲- شاخه هایی که در سال آینده باید میوه دهند، قدرت جوانه زدنشان تضعیف گشته و در سال آینده، کمتر محصول بدهند.
۳- برگها پیش از موعد، زرد شده و بریزند.
یک آبیاری قوی بلافاصله پس از برداشت محصول نیز توصیه شده است.
۴– خاک
تمشک گیاهی است که در هر نوع زمین رشد کرده و میوه می دهد. در صورت مساعد بودن آب و هوا، قادر است هم در زمینهای سنگلاخی کم عمق و هم زمینهای عمیق کاشته شده و محصول بدهد. می توان با جرأت ادعا کرد که تمشک از لحاظ وضع و نوع خاک، به شرط مرطوب بودن دائمی آن، بین درختان میوه کم ادعا ترین است و در هر نوع خاکی به بار می نشیند. هر اندازه مرطوب بودن خاک برایش لازم بوده، خیس بودن آن مضر است. با تمام این خوبیها، تا این ساعت که کتاب حاضر نوشته می شود (۱۳۶۹ خورشیدی) در ایران باغی برای کاشت و برداشت محصول تمشک وجود ندارد. میوه آنها تنها از جنگلها و بوته زارها یعنی، گیاهان خودرو و تمشک وحشی اطراف مزارع کشاورزی، جمع آوری و به بازار عرضاء می شود. مهمترین نقاط تولیدش، در همان جنگلها و بوته زارهای استانهای شمالی یعنی، گیلان و مازندران و گرگان، است. رشد بوته تمشک در خاکهای عمیق، بیشتر و سریعتر است تا خاکهای کم عمقی که زیرش سنگی باشد به علاوه هر چه نوع خاک بهتر باشد، انتظار محصول زیادتری را می توان از بوته ها داشت. بدین طریق بهترین خاک برای رشد بوته های تمشک آن نوع از خاکهای شنی – رسی است که عمق زیاد مثلا ۲ متر یا بیشتر داشته باشند. چون در چنین خاکهایی، ریشه ها قادر به رشد زیادتری هستند و می توانند ریشه های جانبی زیادتری بدهند و با یک شبکه وسیعی از تارهای مکنده مواد غذایی فراوانتری از خاک گرفته و در اختیار گیاه بگذارند.
بی ادعا بودن تمشک در مقابل تامل خاک که در هر نوعی از خاک رشد کرده و میوه هم می دهد، بالاترین و بهترین خاصیت این گیاه است و باعث می شود که خاکهایی که ما را از کاشت و برداشت محصول هر نوع درخت میوه ناامید کرده اند، در آنها با کمل اطمینان به کاشت بوته های تمشک بپردازیم. البته هوا هم باید مساعد این کار باشد چون نقاط خیلی گرم و خیلی سرد و ارتفاعات زیاد، استعدادی برای این کار ندارند و بعلاوه باید آب کافی هم در اختیار داشته باشند.
۵–کود
مقدار کودی که برای باغهای تمشک لازم است، با نوع گیاهانی که در آنجا کاشته شده اند فرق می کند. تمشکهای پر رشد که ریشه هایشان به عمق نسبتا زیاد خاک فرو می روند، به کود کمتری نیاز دارند تا انواع تمشکهایی که چندان پر رشد نبوده و ریشه هایشان در سطح خاک یا عمق کم آن پراکنده اند.
اگر چه کودهای شیمیایی و آلی برای رشد و برداشت محصول از جمله لوازم اصلی کارند، ولی به هیچ وجه نباید از اهمیت مرطوب نگهداشتن زمین غفلت کرد چون تمشک بدان سخت نیاز دارد. و این کار با دادن هوموس یاکودهای حیوانی بویژه کود گاوی، میسر است. در زمینهای خشک. به سرعت پیر شده و از قدرت باردهی آن به شدت کاسته می شود. در کود دادن باغهای تمشک باید همیشه این موضوع را در نظر داشت که کودهای شیمیایی مکمل کودهای حیوانی هستند. یعنی، به تمشک هم کود حیوانی باید داد و هم کود شیمیایی، تا بتواند زیاد محصول دهد. مقدار کودی که برای هر هکتار باغ تمشک پیشنهاد شده عبارت است از:
۵۰ تن کود حیوانی
۱۰۰ کیلو کود ازته به صورت N
۱۰۰ کیلوکود فسفره به صورت P۲O۵
۱۰۰ کیلو کود پتاسی به صورت K۲O
همان طوری که قبلا هم درباره سایر درختان میوه گفته شد، به دلیل غنای خاکهای ایران از کودهای پتاسی، از دادن این کود باید خودداری شود ولی تصور می رود که از آنجایی که در استانهای جنوبی دریای خزر، بارانها زیادند، کود مزبور مرتب شسته و به دریا ریخته می شوند و یا به عمق زیاد زمین فرو می روند، دادن کودهای پتاسی تنها به مقدار اندکی لازم باشند.
تمشک به کود سرک هم جواب مثبت داده و میوه های زیادتر تولید میکند و میوه ها بزرگتر می شوند. مقدار کود سرک همه ساله:
۳۰ کیلو کود ازته به صورت N
۳۰کیلو کود فسفره به صورت P۲O۵
۳۰ کیلو کود پتاسی به صورت P۲O۵
است که بهتر است در چند بار با فاصله ۲ ماهه داده شود.
۶- انواع
از انواع تمشکها آنچه در شمال ایران به چشم می خورد، دو نوع است: نوع اول تمشکهای دانه ریز که زودرسترین تمشکها هستند و نزدیک به ۲ هفته زودتر به بازار می آیند و نوع دوم، تمشکهای دانه درشت هستند و ۲ هفته پس از دانه ریز می رسند. مقصود از دانه ریز یا دانه درشت، کوچکی و بزرگی هر حبه تمشک نیست بلکه هدف تک تک میوه های موجود در هر میوه مرکب است که در نوع اول، ریزتر و در نوع دوم، در شتر است.
هر تمشک از تعداد زیادی میوه تشکیل می شود که جمعا یک حبه را به وجود می آورند و ما جمع آنها در یک حبه را یک تمشک می نامیم. برای ۲ نوع تمشک فوق هنوز نامی انتخاب نشده است. از انواع تمشکهای خارجی، معروفترین و مهمترینشان عبارتند از:
۱ – THEODDR REIMER : نسبتا در مقابل سرمای شدید زمستانی مقاوم است. فوق العاده پر محصول و حتی پر محصولترین واریته تمشکهاست. به همین دلیل، هم برای ایجاد باغهای تمشک توصیه می شود. دارای قدرت رشد بسیار قوی است. به طوری که در ازای شاخه های رونده آن به ۴ تا ۸ متر هم می رسد. در امریکا به نام هیمالیا مشهور است. دارای خارهای بسیار تیز است. این واریته، دیررس بوده و میوه های مرکبشان، درشت و تقریبا کروی با رنگی سیاه تیره براق به تعداد خیلی زیاد، اغلب حتی بیش از یک صد میوه در خوشه، از شاخه های فرعی آویزان می شوند. میوه هایی که در قسمت بالای بوته آویزانند، زودتر می رسند و بعدا به ترتیب هر چه به سمت پایینتر می آییم، دیرتر می رسند به طوری که دوران میوه چینی ۷ تا ۹ هفته می تواند طول بکشد.
واریته های دیگر هم وجود دارند که مهمترین آنها تمشک بدون خار است. چیدن میوه ها در این واریته، خیلی آسان بوده ولی به تجربه شخصی، میوه های آن از مزه ممتازی برخوردار نیستند و باز با اتکاء به تجارب شخصی می خواهم بگویم که مثل اینکه رابطه مستقیمی بین تعداد خارها در واحد طول شاخه های تمشک و مزه میوه های آن وجود دارد به طوری که هر چه تعداد خارها در واحد طول زیادتر باشند، مزه میوه ها نیز خوشمزه تر است.
۲ – WILSON : زودرسترین واریته تمشک است. میوه هایش حتی در نیمه دوم خرداد ماه می رسند. بزرگی آن متوسط و سیاه رنگ هستند و با شکل بیضی دراز پرآب و شیرین و معطر است بوته آن رشدی متوسط دارد. در مقابل سرمای زمستانی بسیار مقاوم بود و بسیار پر محصول است. ٣ – MAMMOUTH : اصل آن از آمریکای شمالی است میوه هایش حدود ۱۵ روز بعد از ویلسن می رسند. برگهایش خیلی بزرگ بوده و بو ته پر محصول است. میوه هایش از ویلسن کمی بزرگترند. معطر هم هستند. بهتر از سایر واریته ها در زمینهای شنی محصول می دهند.
مقاومت آنها در مقابل سرمای شدید زمستانی نسبتا کمتر است.
علاوه بر تمشک آبی رنگ که در ایران بویژه در شمال فراوان است، در کشورهای اروپای غربی و شمالی تمشکهای دیگری به رنگهای قرمز و زرد وجود دارند. از این هم گذشته، همان طوری که پیش از این هم متذکر شده ام، تمشکهای آبی رنگی وجود دارند که اصلا خار ندارند ولی اینها مزه جالبی هم ندارند به همین دلیل، از آن استقبال چندانی نشده است.
۷– ازدیاد
اگر چه در تولید تمشک آماده کردن زمین برای کاشت مهم است، ولی تهیه و انتخاب نهالهای سالم، قوی، پر رشد و پرمحصول با میوه های خوشمزه هم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا کاشت نهالهای ضعیف در بهترین خاکها هرگز نتیجه جالبی نداده و همه ساله محصولی در سطح پایین تحویل باغبان خواهند داد. بنابراین، تهیه و کاشت بهترین و سالمترین و پرمحصولترین نهالها هم از عوامل مهم موفقیت در این کار است. برای مطمئن شدن از صحت انتخاب نهالها، باید به بوته های مادری که این نهالها از آنها گرفته شده اند، توجه کرد. اگر بوته های مادری، سالم و پر محصول بوده اند و در تهیه نهال از آنها تنها قویترین شاخه هایش انتخاب شده اند. نهالهای به دست آمده، تمام خواص بوته مادری را خواهند داشت چون اینها خواصی هستند که معمولا از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابند.
نهال تمشک باید از لحاظ خواص توارثی خوب بوده و خواص ظاهریش نیز هنگام خرید، وضعی عالی، قوی و شاداب را نشان دهد. از آنجایی که موقع تهیه یا خرید نهال نمی توان از وضع توارثی آن خبر مسجلی به دست آورد. باید لااقل در وضع ظاهری آن دقت شود تا نهالهایی خوب و سرحال تهیه کرده و در باغ کاشت. هیچ نوع بیماری نباید در نهال دیده شود. کج و معوج نباشند. تمشک از راههای متفاوت زیاد می شود که مهمترین آنها عبارتند از: ازدیاد جنسی و ازدیاد غیرجنسی.
ازدیاد غیرجنسی :
۱- ازدیاد به وسیله پاجوش : بوته های تمشک همه ساله به تعداد نسبتا زیاد پاجوش می دهند. بهترین زمان برداشت پاجوشها، پس از ریختن کامل برگها، در زمستان است. در این وقت، جوانه هایی را که در چند سانتی متری بوته تمشک سر از زمین بیرون آورده اند، از بوته جدا کرده و در محلی که می خواهیم بوته تمشک به منظور محصول دادن داشته باشیم یعنی، در باغ، ردیف کاری کرد. این کار را می توان در اواخر زمستان که هنوز بوته ها برگ نزده اند هم انجام داد. پاجوشها هر چه قویتر باشند، بوته های قویتر و سالمتر و پرمحصولتری تولید می کنند. همچنین می توان پاجوشها را در اوایل زمستان، کنده و جمع آوری کرد و در محلی که خطر سرمازدگی وجود نداشته باشد نگهداری کرده و در بهار آنها را کاشت.
۲ – ازدیاد به وسیله انتهای شاخه ها : هر گاه قسمت انتهایی و نرم شاخه های اغلب واریته های تمشک، در خاک فرو برده شوند ریشه داده و تبدیل به گیاه تازه ای می شوند. از این خاصیت در باغبانی استفاده کرده و سرشاخه های تمشک را به داخل گلدان فرو می برند و پس از ریشه دار شدن از گیاه مادر، جدا و در نقطه مورد نظر می کارند.
٣- خوابانیدن : شیاری در خاک به عمق ۵ سانتی متر کنده، شاخه تمشک را داخل آن قرار می دهند به کمک میله هایی شبیه سنجاق موی خانمها و فرو کردن آن در خاک، شاخه را روی زمین ثابت می بندند. آنگاه رویش حدود ۵ سانتی متر خاک یا در صورت امکان شن، پیت، کمپوست می باشند و فوری آبیاری می کنند. این کار را معمولا در اواسط تابستان انجام می دهند. گیاه تمشک در اوایل اردیبهشت ماه سال آینده، آماده بهره برداری خواهد بود. در انجام این روش، بهتر است نخست شاخه را از بوته تمشک مادر قطع کرده، سه چهار ماهی به حال خود بگذارند تا خوب ریشه بزند. چند نکته مهم وجود دارد که باید بدانها توجه کرد تا در تولید نهال موفقتر بود
الف – شاخه ای را که در خاک می گذارند، باید سرش از خاک بیرون باشد.
ب – قبل از گذاشتن آن به داخل شیار، باید تمام برگهایشان را کند.
ج – شاخه را در طول با یک تیغ زخمی کرد تا جوانه های زیادی، در مدتی سریعتر تشکیل شونده
۴- ازدیاد به وسیله قلمه ریشه : این بهترین، ساده ترین و موفقترین راه ازدیاد تمشک است. برای این کار قسمتی از ریشه های یک بوته تمشک قوی و سالم و پر محصول را از خاک بیرون آورده، آنها را به درازای یک انگشت بریده، در خاک کو داده ای که شیاری به عمق ۵ الى ۷ سانتی متر از قبل آماده شده، می خوابانند. روی شیار را با خاک نرم پوشانده، با لگد خاک را فشار داده و فورا آبیاری می کنند. زمان این کار در استانهای جنوبی دریای خزر، نیمه دوم پاییز و در سایر استانها، نیمه اول پاییز است. ریشه های ریز ریز را می توان در خاکی مرطوب و سرد، تمام زمستان حفظ کرده و در اوایل بهار کاشت.
ازدیاد جنسی :
ازدیاد به وسیله بذر : روشهای ازدیاد قبلی، همگی ازدیاد غیرجنسی هستند و حال آنکه ازدیاد به وسیله بذر روشی است جنسی. که به دلایل توارثی و حتی با وجود خودگشن بودن میوه ها، باز این روش ازدیاد توصیه نمی شود چون امروزه همه تمشکها عملا هیبرید هستند. روش ازدیادش بدین طریق است که تنها بذر میوه های خیلی رسیده را انتخاب و پس از جدا کردن از گوشت، به کمک شیر آب و غربال، بذرها را در سایه خشک می کنند. در بهار، داخل گلدانها پاشیده و حدود ۱ الى ۲ میلی متر شن یا خاک نرم، رویش غربال می کنند. خاک را با دست یا تخته فشار داده، آنگاه آبیاری کرده و روی گلدان یک شیشه می گذارند. آبیاری باید خیلی نرم و در صورت امکان با اسپری صورت گیرد تا بذرها مرتب جابجا نشوند. یک تا ۲ هفته پس از بیرون آمدن گیاهان، آنها را در گلدانهای خیلی کوچک نشاکرده، در سایه می گذارند. ۳ تا ۴ هفته بعدش، گیاهان را در گلدانهای بزرگتر (۱۲ سانتی متری) نشا میکنند و در اواسط اردیبهشت ماه به محل نهایی انتقال داده می شوند.
۸–کاشت
کاشت نهال تمشک می تواند در پاییز و پس از زرد شدن و ریختن برگهای آن، انجام گیرد. البته به شرطی که زمین را از قبل برای این کار آماده کرده باشند یعنی کودهای آلی و معدنی را پاشیده و به دنبالش یک شخم عمیق زده و کودها را به عمق فرستاد باشند تا بعد در دسترس ریشه های نهالهایی که به زودی در آنجا کاشته خواهند شد، قرار گیرند. و باز بویژه به شرطی که نهال در جریان بهار و تابستان خوب رشد کرده و تا اوایل پاییز کاملا رسیده و تقریبا چوبی شده باشد.
در شرایط استانهای جنوبی دریای خزر که بوته های تمشک اغلب سالها در پاییز و زمستان هم برگ نمی ریزند حدود ۳۰ آذر ماه را باید آخرین فرصت کاشت پاییزی نهالهای تمشک دانست، تا در جریان زمستان با ملایم بودن نسبی هوای منطقه، ریشه ها بتوانند خوب در خاک جایگیری کرده و اندکی هم رشد کنند ولی این کار در بهار بیشتر توصیه می شود تا در پاییز. بنابراین بهترین زمان کاشت نهالهای تمشک را باید اول بهار دانست. کاشت بهاره به باغدار فرصت می دهد که در جریان پاییز و زمستان کودپاشی شخم و چاله کنی را به خوبی انجام داده و زمین در اول بهار آماده کاشت نهالها باشد. چاله ها را معمولا ۴۰×۴۰×۴۰ می کنند و پس از گذاشتن نهال به داخل چاله، هنگام ریختن خاک کمی کود فسفره را نیز داخل آن طبقه طبقه با دست می پاشند.
در انتخاب نهالها هنگام خرید، ضمن دقت به قدرت و سلامتشان، باید همیشه این موضوع را با دقت در نظر داشت که نهال هر چه بیشتر ریشه داشته باشند، امکان گرفتن آنها زیادتر است. در نتیجه، باید تنها نهالهای پر ریشه را خرید و از کم ریشه ها صرفنظر کرد.
چاله ها، ردیف کنده می شوند تا کارکردن در باغ با ماشینهای کشاورزی امکان پذیر باشد. معمولا فاصله نهالها از یکدیگر با قدرت رشد آنها متناسب است. هر چه قدرت رشدش بیشتر باشد، باید فاصله ها را زیادتر کرد. در تمشکهای ایرانی این فاصله را ۱۵۰ سانتی متر و فاصله ردیفها از یکدیگر را ۲ متر پیشنهاد می کنم. در خیلی از موارد فاصله را بیش از ۱۵۰ سانتی متر می گیرند. در تمشک کاری مثل موکاری، باید تعدادی چوب در هر ردیف به زمین فرو کرده، به وسیله ۴ تا ۶ ردیف سیم آنها را با یکدیگر اتصال داده و نهالها را پس از کاشتن و در حال رشد، به روی این داربست راهنمایی کرد و در صورت لزوم به سیدها بست. نهالهای خشک شده، باید جانشین شوند و این کار را هر سال باید تکرار کرد. کاشت این میوه، نه تنها در جلگه میسر بوده، بلکه در کوهستانها نیز تا ارتفاع ۸۰۰ متر از سطح دریا به خوبی امکان پذیر است. هنگام کاشت بهتر است کمی کمپوست یا مقداری پیت خیس شده را با خاک مخلوط و با آن چاله را پر کرده نهال جوان خواهد توانست بهتر و آسانتر رشد کند. به دنبال کاشتن فوری یکی آبیاری شدید لازم است تا ریشه ها بتوانند بهتر با خاک تماس بگیرند.
یک بررسی کامل باغ پس از رشد و رسیدن نهالها به مرحله ای که معمولا حداکثر محصول را می دهند که سالهای چهارم و پنجم پس از کاشت باشد، لازم است. در این بررسی همه بوته های تمشک را که کم محصول هستند، نشانه گذاری کرده، در بهار سال بعد کنارشان یک نهال تازه قوی و سالم و پر محصول می کارند بدون اینکه نهال ضعیف را ببرند. دو تا سه سال پس از کاشت نهال تازه، نهال ضعیف را بریده و تنها به نهال پر محصولی اجازه رشد و محصول دادن می دهند. شناخت نهالهای قوی بدین طریق اسمت که نهالی را از بوته ای پر محصول و قوی و سالم می گیرند.
۹– برداشت
زمان برداشت میوه های تمشک در آب و هوای مختلف و در ارتفاعات متفاوت، فرق می کند. در شرایط آب و هوای استانهای جنوبی دریای خزر میوه تقریبا از نیمه دوم خرداد ماه تا نیمه اول تیرماه (۴ هفته) به تدریج رسیده و قابل برداشت هستند. از آنجایی که تمام میوه ها در یک زمان نمی رسند، باید در این مدت یک بار در هفته میوه ها را چید. ریزش باران در زمان رسیدن میوه ها اثر منفی در مزه شان می گذارد. بهتر است در چنین وضعی میوه ها را نچیند و چند روزی صبر کرد تا یکی دو روز آفتاب دیده و دوباره مزه اصلی شان را بگیرند. میوه های رسیده دارای مقدار زیادی ویتامین C،B، A هستند.
آنچه در تمشک بیش از سایر میوه ها وجود دارد، ویتامین A است که وجودش در بدن لازم و برای بهتر شدن قدرت دید چشمها فوق العاده مهم است. رسیدن میوه سه مرحله دارد که از هر مرحله آن برای یک مصرف استفاده می شود:
١ – مرحله اول: میوه ها رنگ مخصوص خودشان را کاملا گرفته اند و مزه اش در دهان ترش و شیرین است. اگر میوه را بچینند، محل اتصال میوه و گیاه (ته میوه) هنوز سفید رنگ است. در این حالت مقدار اسیدها و قندها در میوه ها به حد تعادل نهایی خودشان نرسیده اند. از این میوه ها در این مرحله برای درست کردن مربا، ژله و مارمالاد استفاده می کنند.
۲ – مرحله دوم: وضعی است که میوه ها کاملا رسیده و در دهان شیرین، مطبوع و معطر هستند چون به تعادل اسیدی و قندیش رسیده، اسیدها از بین رفته و قندها زیادتر شده اند، از لحاظ رنگ ظاهری با مرحله قبلی زیاد فرق ندارند ولی محل اتصال میوه و گیاه (ته میوه) تقریبا یا کاملا آبی رنگ هستند. این میوه ها، خام مصرف می شوند.
٣ – مرحله سوم: در این مرحله میوه ها بیش از حد رسیده و از شدت رسیده شدن حتی در حال پژمرده شدن اند. به محض برخورد با دست از شاخه ها جدا می شوند و یا اغلب خود از شاخه ها جدا شده و روی خاک می افتند. از میوه ها در این مرحله می توان بذر گرفت که طرز گرفتن و کاشتن آن در فصل ازدیاد آمده است.
تمشک میوه ای است که پس از برداشت زود فاسد می شود به خصوص اگر در مراحل دوم و سوم آن را چیده باشند. بنابراین، باید بین زمان چیدن و وقت مصرف، فاصله ای کوتاه باشد.
فرستادن آن به نقاط دوردست تنها با استفاده از بسته بندیهای ویژه امکان پذیر است تا بتواند حمل و نقل را تحمل کند.
۱۰ – هرس
رشد و فرم و مقدار محصول بوته تمشک، به هرس صحیح آن شدیدا بستگی دارد. در روزها و ماههای اول پس از کاشت باید به کمک هرس به شاخه های آن فرم داد به طوری که راهنمایی آنها بر روی داربست سیمی امکان پذیر شود. با بریدن نهالهای کاشته شده، به ارتفاع حدود ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر (حدود یک ماه پس از کاشت یا اندکی دیر تر و یا حتی هنگام کاشت) جوانه هایی که در قسمت پایین بوته و نزدیک زمین قرار دارند، تحریک شده و شاخه های متعددی می دهند.
در زمستان بعد شاخه های ضعیف و اضافی را که بر کرده و به شاخه های سالم و قوی، به تعداد مورد لزوم، اجازه رشد بهتر می دهند. شاخه هایی که از پایینترین نقطه گیاه رشد می کنند معمولا قویترین آنها نیز هستند.
شاخه های جوانی را که تازه رشد کرده و در سال آینده باید میوه دهند (تعدادشان معمولا حدود ۶ عدد شاخه برای هر سال انتخاب می شوند. در ۱۵۰ سانتی متر محدود می کنند. یعنی، آنچه بیش از این درازا رشد کرده را هرس کرده، دور می اندازند.
در شاخه های جانبی که از بغل برگها رشد می کنند، تنها یک جوانه (نه بیشتر) گذاشته، بقیه هرس می شوند. برای انجام این کار، باید منتظر بود تا در ازای این شاخه های جانبی به ۳۰ الى ۴۰ سانتی متر برسند. آنگاه آنها را در یک جوانه محدود کرده و بقیه را هرس می کنند. هر گاه همین تنها جوانه باقیمانده رشد کرده و بزرگ شود، در زمستان دوباره آن را هرس کرده و به یک جوانه محدود می کنند. تنها در این صورت و انجام این کارهاست که می توان به بوته تمشک فرم داده و شاخه های محدود و حساب شده آن را روی سیمها راهنمایی کرد و یا به وسیله بند آنها را به همدیگر بست.
هر بوته تمشک دارای تعداد ساقه های زیرزمینی و تعداد کمتری شاخه های هوایی است. شاخه های زیرزمینی دائمی بوده و شاخه های هوایی تنها ۲ ساای زنده و فعالند. شاخه های هوایی سال اول را به خودسازی و رشد می پردازند و در سال دوم میوه می دهند. پس از میوه دادن در پاییز همان سال، خشک شده و از بین می روند. بهتر است آنها را فوری پس از باردهی تهر کرد. این کار را می توان در پاییز یا زمستان هم انجام داد ولی هرس فوری ۲ ارجحیت مهم نسبت به هرس پاییزی و زمستانی دارد
۱- از آنجایی که باقیمانده میوه (کاسبرگها و دم میوه) روی شاخه ها هنوز هست براحتی می توان آنها را از شاخه های جوان که فاقد آنند، و در سال آینده باید میوه دهند تمیز داد. در پاییز و زمستان به دلیل نبودن کاسبرگ و دم میوه، تشخیص شاخه های جوان و پیر مشکل می شود.
۲ – میدانیم که شاخه های دو ساله پس از یک بار میوه دادن، دیگر هرگز میوه نخواهند داد. بنابراین، چه بهتر که هر چه زودتر ته پر و هرس و حذف شده و مواد غذایی جذب شده از زمین را مصرف نکنند.
۱۱ – بیماریها و آفات
تمشک را می توان از جمله میوه هایی دانست که بندرت گرفتار بیماریهای صعب العلاج می شود ولی با وجود این، از دسترس همه بیماریها برکنار نیست و میوه ها و برگها و شاخه های آن اغلب بیمار می شوند. و باغبانهای ناوارد می توانند عامل اشاعه عده ای از بیماریها باشند. مهمترین بیماریهای تمشک عبارتند از:
۱- سوسک تمشک BY- TURUS TOMENTOSUS : :
به رنگ زرد خاکستری با شاخکهای سنجاقی و طول ۴ تا ۵/۴ میلی متر زمستان را در خاک گذرانده و از اوایل بهار بیرون می آید. از گل تمشک تغذیه می کند و آن را از بین می برد. روی گلها یا میوه تخم گذاری می کند. در طول مدت رسیدن میوه تغذیه لاروی خاتمه یافته، از میوه به زمین در عمق ۵ تا ۸ سانتی متری تبدیل به شفیره شده و اوایل پاییز به سوسک کامل می شود و پاییز و زمستان را داخل خاک گذرانده، بهار به گلها و میوه حمله ور می شود.
۲ – سرخرطومی تمشک و توت فرنگی ANTHONOMUS RUBI :
سوسکی است به طول ۲ تا ۳ سانتی متر که به غنچه توت فرنگی و تمشک آسیب می رساند، سیاه رنگ با سری کشیده و خرطوم مانند است. زمستان را زیر برگها و کلوخه های خاک به سر می برد و در بهار ابتدا از برگ و سپس از غنچه ها تغذیه می کند. دمگل را می بود که چند روز بعدش گل از شاخه جدا شده، به زمین می افتد. راه معالجه هر دو آفت استفاده از سموم حشره کش، بویژه سموم سیسمتیک، است.
۳- شته تمشک APHIS IDAEI :
زمستان را به صورت تخم سیاه براق روی شاخه های تمشک به سر برده و در بهار هم زمان با باز شدن جوانه ها، از تخم بیرون می آید و خیلی سریع زاد ولد می کند و جمعیت یا کولوتی بزرگی را تشکیل می دهد. شته ها شیره نباتی را مکیده، باعث پیچیدی برگها، پژمردگی غنچه گل و شاخه های تازه به رشد افتاده می شود. سمپاشی با حشره کشها، بهترین راه از بین بردنشان است.
۴- لکه سفید برف تمشک : عاملش نوعی قارچ میکروسکوپی است که موجب پیدا شدن لکه های سفید کثیفی با حاشیه تیره، روی برگها می شود و به آنها صدمه می زند.
۵ – زنگ برگ تمشک : عامل این بیماری نیز قارچهای میکروسکوپی هستند که به صورت لکه های ریز زرد روشن و زگیل مانند، در سطح فوقانی برگها دیده میشوند. راه مبارزه با ۲ آفت اخیر استفاده از قارچکشهاست.
بیشتر در میوه های دانه ریز
