مهمترین راهکار در کنترل بیماری ها در گلخانه، پیشگیری از ایجاد آلودگی است. آنچه که امروزه ثابت شده است این است که جلوگیری از حمله عوامل بیماریزای گیاهی به مراتب ساده تر از کنترل آنها می باشد. از مهمترین دلایل این موضوع
۱- وجود مقدار اندک قارچکش هایی است که برای سبزی ها در گلخانه بصورت مجاز استفاده می شود.
۲- با توجه به سطح کم گلخانه ها در مقایسه با مزارع در کل جهان، عامل محرک و تشویق کننده برای کارخانه های تولید کننده سموم برای مصرف در گلخانه وجود ندارد
٣- کارگری که از قارچکش استفاده می کند در گلخانه نسبت به مزرعه با سم بیشتر در تماس است و این مسئله مسئولیت سازندگان را بیشتر می کند.
۴- فرمولاسیون حشره کش ها در گلخانه ها بیشتر از مزارع قادر به ایجاد مسمومیت می باشد.
۵- بقاء سموم روی محصولات گلخانه ای نسبت به کشت های مزرعه ای به علت فقدان عوامل تجزیه کننده مانند اشعه ماورای بنفش، باران و غیره بیشتر است. با توجه به دلایل فوق پیشگیری بهتر از درمان است.
پیشگیری از بیماری ها، مانند سایر کارهای تولیدی، بسیار سخت است. مانند هر کار اجرایی دیگر این کار را هم می توان بدون توجه و سطحی انجام داد یاجدی و پیگیرانه دنبال کرد. بدیهی است که هر چه بیشتر در جهت پیشگیری از بروز بیماری ها تلاش شود، در مقابل محصول فراونتر و با کیفیت بهتر و درآمد بیشتر بدست خواهد آمد. در زیر برنامه پیشگیری از بروز بیماری ها با دقت و توجه زیادی شرح داده شده است. در این برنامه فرض شده که پرورش دهندگان می دانند که از چه نوع بیماری هایی قصد پیشگیری دارند و شناسایی بیماری انجام گردیده است. در غیر اینصورت توصیه می شود پرورش دهندگان به نزدیک ترین سازمان کشاورزی منطقه مراجعه کرده و یا از سایر پرورش دهندگان مستقر در همان محل کمک گیرند. پرورش دهندگان همین که شروع به کار کردند باید تمام اطلاعات مربوط به تولید و هر گونه شیوع احتمالی بیماری را به دقت و با جزئیات کامل یادداشت کنند. ثبت این گونه اطلاعات باید بلافاصله پس از وقوع آنها انجام گیرد تا احتمال فراموش کردن آنها و یا حذف قسمت هایی از آنها وجود نداشته باشد. اگر هر گونه ابهامی برای شناسایی نوع بیماری وجود داشته باشد، بهتر است به نزدیک ترین مدیریت کشاورزی منطقه مراجعه و از آنها برای این موضوع راهنمایی و کمک خواست.
ضدعفونی قبل از کاشت جهت ممانعت از حمله بیماری ها
آماده سازی گلخانه ها
با اتمام کشت گلخانه، باید تمام مواد باقی مانده گیاهی تا آنجا که ممکن است از گلخانه خارج شوند. این مواد نباید در نزدیکی گلخانه ها انبار شوند زیرا عوامل بیماریزای گیاهی در این بقایا زنده خواهند ماند. گلخانه را باید از برگها و بقایای گیاهی کاملا تمیز کرد. خاک و مواد بستر و غیره را از سطح گلخانه ها جمع کرد. سیستم های تولید که با ریشه ها و ساقه های بیمار تماس دارند باید کاملا ضدعفونی شوند. سیستم هیدروپونیک با مواد ضدعفونی کننده مناسب کاملا ضد عفونی شود. همه گلخانه ها را بهتر است در فصل تابستان که خالی از کشت است آفتاب دهی نمود برای این عمل پس از مرطوب کردن بسترها و سطح گلخانه، دریچه ها و درب گلخانه کاملا بسته شده که درجه حرارت آن به حدود ۵۵°C می رسد و باعث از بین رفتن پاتوژنها و آفات گیاهی می شود.
گلخانه باید از نظر خاک کاملا ضد عفونی و نقاطی که حشرات وارد می شوند کاملا مسدود شود. تمام فضاهای ورودی حشرات با پرده های غیر قابل نفوذ مسدود می شود. علف های هرز زمین های اطراف گلخانه به ویژه علف های هم خانواده محصول باید حذف شوند.
آماده سازی بسترهای کشت
اجتناب از بیماری های ساقه و ریشه به ویژه مواقعی که از کیسه و گلدان استفاده می شود لازم و ضروری است. کیسه های آلوده فورا در پایان فصل یا زمان مرگ بوته ها دور ریخته شوند. اگر بستر دور ریخته می شود مواد جدید باید در یک جای بتونی جهت جلوگیری از آلودگی خارجی ناشی از خاک پر شوند. ظرف های کشت باید کاملا قبل از کشت ضد عفونی شوند. ظروف کشت و گلخانه ها باید در حدفاصل دو کشت کاملا ضدعفونی شوند. در کشت های خاکی سبزیجات، اغلب ضد عفونی خاک در بین فصل های کشت لازم است.
منابع آب
اگر بیماری ساقه و ریشه مکررا اتفاق می افتد یکی از منابع پاتوژنهای بیماری زا ممکن است آب آبیاری باشد. در چاه های سطحی، استخرها، نهرها و جویها مقدار متفاوتی از پاتوژنهای بیماری زا چون باکتری ها و قارچها وجود دارد که در یک سیستم غیر آلوده از طریق آبیاری آلودگی ایجاد می کند. برداشت آب از چاه های عمیق تر (۲۵-۲۰ متری) و یا آب شهری، خطر آلودگی به پاتوژن های بیماری زا را می کاهد. مخزنهای ذخیره باید کنترل شود. خاک های اطراف چاه آب کنار زده شده و دهانه چاه با درپوش مسدود شود تا در اثر بارندگی های شدید به داخل چاه شسته نشوند.
ضدعفونی ابزار
وسایلی که برای هرس، بسته بندی، انتقال نشاء و گرده افشانی و غیره استفاده می شود باید با مواد ضد عفونی کننده سطحی کاملا ضد عفونی شود. قارچها حتی در بین دو کشت در خاک چسبیده به وسایل و همین طور باکتری ها روی ابزار دستی زنده می ماند. باید ابزار انشاء اختصاصی بوده و با مواد ضد عفونی کننده استریل شود.
تولید نشاء
بسیاری از تولیدکنندگان خود نشاء مورد نیازشان را تولید می کنند. برای این کار باید از بذر و گلدان و همچنین بستر تازهی استریل استفاده شود. کیفیت نشاء بسیار مهم است. قرار دادن نشاء در خاک های غیر استریل احتمال آلودگی به پیتیوم (یا سایر قارچهای خاکزی) را افزایش می دهد که سریع ترین اثر آن پوسیدگی ریشه است که در سیستم NFT دیده می شود. نشاءها باید در یک گلخانه اختصاصی کاشته شوند تا از تماس کارگران سایر گلخانه ها با آنها جلوگیری به عمل آید. جدا کردن و قرنطینه کردن نشاءها احتمال انتشار آلودگی از نواحی تولید را می کاهد. بعضی از ارقام محصولات وجود دارد که به گونه های بیماری زای پاتوژنها مقاومت دارند و استفاده از آنها یک کار اصولی و منطقی می باشد.
رعایت بهداشت جهت کنترل بیماریها
بعضی از اصول بهداشتی که به وسیله تولید کنندگان موفق رعایت می شوند عبارتند از :
١- برقراری یک اتاق انتظار با پرده های مخصوص در هر گلخانه به صورتی که باد در حین کار حشرات، خاک و غیره را مستقیما از بیرون به داخل گلخانه منتقل نکند.
۲- از تشتک های مخصوص ضد عفونی در ورودی گلخانه ها جهت شستشو و ضدعفونی کفش ها و ممانعت از انتقال خاک غیر استریل به گلخانه ها استفاده کنند.
٣- محدود کردن راه های ورود حشرات به محل های کشت نشاء و گلخانه ها
۴- قرار دادن نشاءها حداقل در ارتفاع یک متری از سطح زمین و استفاده از میزهای کار
۵- عدم استفاده از سیگار، تنباکو و توتون توسط کارگران در نواحی تولید
۶- شستشو و ضد عفونی کامل دست در حین هرس، گرده افشانی، بستن بوته ها یا برداشت
۷- جلوگیری از ورود خاک و حشرات به همراه جریان هوا و نصب فیلتر در ورودی ها
۸- کنترل علف های هرز و کشت های اطراف گلخانه برای جلوگیری از تکثیر بیماریها و حشرات
۹- ضدعفونی مداوم ابزار و وسایل کار، کف راهروها و میزها
تشخیص بیماریها
گلخانه ها باید از نظر شروع اولین علائم بیماری ها در هر زمان از کشت بازرسی شوند. مشاهده و تشخیص سریع بیماری ها و حذف قسمت های آسیب دیده در جلوگیری از گسترش و توقف بیماری ها مؤثر است. بیماری های مشترک گلخانه ای خیار و گوجه فرنگی به شرح ذیل می باشد:
بیماری های خیار
بوته میری: در گیاهان جوان این بیماری به وسیله انواع مختلف قارچ های خاکزی که شامل گونه های مختلف پی تییوم است ایجاد می شود. افتادن بوته ها می تواند در مرحله پرورش نشاء یا بعد از انتقال نشاءها به گلخانه صورت گیرد. در گیاهان آسیب دیده پوسیدگی طوقه (در تماس با خاک) باعث افتادن بوته می شود. ساقه آسیب دیده ممکن است پوسیده و خشک شود یا آب جذب نموده و لهیده گردد.
کنترل: بذرها باید در بستر و سینی های تمیز و ضدعفونی شده کاشته شوند. به صورت تجاری بیشتر بذرها قبل از کاشت با قارچکش هایی چون کاپتان و تیرام ضدعفونی می شوند. نشاء ها باید از هر کشت دیگر به علت احتمال انتقال عامل بیماری به طور فیزیکی جدا شوند. باید از آبیاری زیاد نشاء ها و یا دادن آب و کود زیاد که باعث آسیب به ریشه و ساقه نشاء می شود جدا خودداری نمود. بافتهای پیر و آسیب دیده در برابر قارچ های برگی مانند بوتر تیس حساس تر می باشند.
پوسیدگی ریشه:
این بیماری به وسیله قارچ Pythium aphamidermatum ایجاد می گردد که باعث به وجود آمدن لکه های چرمی شکل می شود. در سیستم NFT اثر این عامل به علت انتقال قارچ توسط محلول غذایی بیشتر است. عامل بیماری زا که یک قارچ آبزی است می تواند در زمان نشاء کاری از طریق خاک و محلول غذایی و یا مستقیما از طریق آب آزاد وارد سیستم شده و آلودگی ایجاد نماید. با توجه به اینکه قارچ عامل یک قارچ آبزی است در سیستم های بسته به طور کامل پخش می شود. در حقیقت قارچ با استفاده از آب اطراف روزنه جوانه زده و با تکثیر غیر جنسی افزایش می یابد. در مجموع تهویه ضعیف یا تنش ناشی از نمک با وارد نمودن صدمه به ریشه گیاه را برای بیماریها مستعدتر می سازد.
نشانه بارز این بیماری، کاهش رشد گیاهان قوی است و با توسعه بیماری پژمردگی موقت در روز به وجود می آید که سرانجام به پوسیدگی ریشه می انجامد. ریشه ها تک تک رنگ پریده و لهیده می شود. در اثر این بیماری پوست بیرونی با فشار انگشت از قسمت داخلی ریشه جدا می شود. گیاهان جوان ممکن است در عرض دو هفته به حداکثر پژمردگی برسند در صورتی که در گیاهان مسن تر با توجه به مرحله رشد این دوره طولانی تر می شود.
کنترل: تولید کنندگان فقط باید از نشاء های عاری از آلودگی استفاده کنند. سیستم NFT چندین بار بیشتر از سیستم کیسه ای به بیماری آلوده می شود. قبل از کشت در سیستم NFT، کل سیستم باید از کشت قبلی تمیز شود. سیستم باید از هر نقطه که امکان ورود خاک غیر استریل یا آب آلوده وجود دارد و باعث تولید پی تیوم می شود بررسی گردد. در مقایسه انواع سیستم های NFT در جهت پیشگیری از این بیماری، سیستمی که محلول غذایی به صورت ضربانی (دوره روشن – خاموش) در جریان است نسبت به آنهایی که ریشه دائما در محلول غوطه ور است به علت تأمین اکسیژن بیشتر برای ریشه ها بهتر است.
پوسیدگی اسکلروتینیایی ساقه:
این بیماری به صورت مکرر در گلخانه ها یانواحی تولید سبزی (کلمها، سیب زمینی گوجه فرنگی و انواع سبزیجات برگی) گزارش شده است. این بیماری می تواند به میوه، برگ و ساقه حمله کند. بوته ها معمولا به سفیدی می زنند. میسیلیوم سفید قارچ به ساقه و دمبرگ آسیب می زند و قسمت آسیب دیده از بین می رود. این عامل ( S. sclerotinia) در همه فصول به گیاه حمله می کند.
به طور معمول گیاهان گلخانه ای در نتیجه تولید اسپور جنسی از اسکلروتینیا در خاک های آلوده اطراف دچار آلودگی می شوند این اسپورها با جریان هوا و خاک وارد گلخانه شده و روی گیاهان استقرار می یابند. در بعضی مواقع اسکلروتینیا در سطح خاک برای یک مدت طولانی زنده می ماند که همین عامل این بیماری را با اهمیت تر می کنند.
کنترل: قبل از تکثیر جنسی و پخش شدن اسپور با آب، رعایت بهداشت برای کنترل بیماری بسیار مؤثر است. هرس قسمت های آلوده گیاه لازم و ضروری است. قسمتهای هرس شده حتما باید سوزانده و نابود شوند.
بلایت بوتریتیس:
قارچ Botrytis cinerea در صورت مساعد بودن شرایط آب و هوایی به تمام قسمت های بالای خاک حمله می کند. این بیماری در مواقعی که دمای شب به کمتر از ۱۹ درجه سانتی گراد برسد و رطوبت ۹۰ درصد و یا بالاتر باشد اتفاق می افتد. بوتریتیس به تعداد زیادی از گیاهان حمله می کند و اسپور آن به آسانی در گلخانه ها منتشر می شود. اغلب این قارچ داخل بافت ها به صورت نهفته بوده و با مساعد شدن دما و رطوبت گسترش می یابد. ساقه های آسیب دیده عموما با یک لکه دور آن رشد می نماید. نوک و لبه برگها و میوه های جوان اغلب روشن تر شده با ادامه رشد به رنگ قهوه ای خاکستری تغییر می یابد. تکان دادن بوته ها هنگام بستن با ریسمان و ریزش قطرات از سقف می تواند به سرعت اسپورهای این قارچ را در گلخانه منتشر نماید.
کنترل درجه حرارت و رطوبت (۹۰%) باید برای مبارزه با قارچ کنترل شود. گلخانه ها جهت کاهش رطوبت باید تهویه شوند. برگ های پایین را جهت کاهش رطوبت و جریان هوا هرس نمود. باید در دورهی طغیان آلودگی به دلیل حمله آسان تر قارچ به محل زخم ها از هرس اجتناب نمود. قسمت های باقی مانده از هرس به آسانی مورد حمله قارچها قرار می گیرند. بنابراین در موقع هرس رعایت بهداشت لازم و ضروری است.
ویروس موزائیک خیار (CMV):
شته ها حامل این ویروس در گلخانه های خیار می باشند. در بدن شته های حامل بیشتر از یک ساعت ویروسها زنده نمی مانند. بنابراین انتشار و بقای بیماری به طور جدی به علف های هرز میزبان در منطقه بستگی دارد. آلودگی در گیاهان جوان شروع می شود. شته ها در عرض دو هفته آلودگی را به گیاهان پیرتر منتقل می کنند. ظاهر شدن نشانه های آلودگی اغلب با درجه حرارت در ارتباط است. نشانه های بیماری در دمای ۳۲-۲۶ بسیار زودتر از دمای ۲۴-۱۶ ظاهر می شوند. انتشار این بیماری از طریق مکانیکی امکان پذیر است ولی به ندرت اتفاق می افتد.
علائم بیشتر در برگ های جوان ظاهر می شوند. این برگها زرد شده و خطوط سفید طولی در حاشیه برگها به وجود می آید. اندازه برگها کوچک می شود. برگهای جدید چروکیده شده و تشکیل میوه کاهش می یابد و یا متوقف می شود. این ویروس اغلب تولید کلروز برگی نامنظم یا لکه های گرد در برگهای آلوده می نماید. اگر آلودگی در گیاهان بالغ به وجود آید معمولا به سختی قابل تشخیص است. مگر اینکه بخش جدیدی همزمان با هجوم ویروس روی گیاه تشکیل شده باشد، زیرا توسعه بیماری روی گیاهان مسن بسیار آهسته است.
کنترل: پرورش دهندگان باید کلیه گیاهان بیمار را بلافاصله نابود کنند تا احتمال شیوع بیماری کاهش یابد. کنترل علف هرز اطراف گلخانه به طور مرتب انجام گیرد تا هر نوع منبع احتمالی شیوع بیماری به وجود نیاید. جمعیت شته ها در داخل گلخانه نیز باید مورد کنترل جدی قرار گیرند تا احتمال انتقال بیماری در داخل گلخانه به حداقل برسد.
سفید ک دروغی (داخلی):
این بیماری به وسیله قارچ Pscudopcronosprira cubensis ایجاد می شود. اسپورهای این قارچ هوازی بوده و در صورت تماس با برگ های مرطوب در روی آنها مستقر شده و رشد می کند. این عامل بیماری زا در محدوده دمای ۲۷-۱۰ درجه سانتی گراد فعال است اما بهترین شرایط برای آن دمای حدود ۲۲-۱۹ درجه سانتی گراد است. سه عامل در گسترش سفیدک دروغی دارای اهمیت است: دوره شبنم، دما و تعداد اسپورهای غیر جنسی روی سطح برگ ها. یک تعداد مشخص و ثابت اسپور قارچ در دمای ۲۰ درجه سانتی گراد به ۲ ساعت شبنم، دمای ۲۰-۱۰ درجه سانتی گراد بسه ۶ ساعت شبنم برای رسیدن و شروع بیماری نیاز دارند. علائم اولیه شامل ظهور یک الگوی موزائیک شکل دسته دسته به صورت مناطق سبز کمرنگ روی برگ ها می باشد. این الگوها مدورند و به رگبرگها محدود می شود و در شرایط هوای مرطوب سطح زیرین برگها از قارچهای ارغوانی شکل پوشیده می شوند. تمام برگها ممکن است پژمرده شوند و حالت چتری گیاه به طور کامل از بین برود.
کنترل: پرورش دهندگان باید شرایط را طوری تنظیم نمایند که تشکیل شبنم در گلخانه به حداقل رسیده و طول دوره تشکیل آن کاهش یابد. مناطق اطراف نیز باید کاملا تمیز و از خانواده کدوئیان که منبع مناسبی برای ذخیره این قارچ است عاری باشد. برخی از واریته ها در مقابل این بیماری مقاوم بوده و یا به راحتی آن را تحمل می کنند. قارچکش مناسب و مجاز برای این بیماری که بتوان آن را در این شرایط به کار برد، وجود ندارد.
بیماریهای گوجه فرنگی
ویروس ها:
چندین ویروس مختلف مثل ویروس موزائیک توتون، گوجه فرنگی و خیار از جمله ویروس هایی هستند که با مختصر تغذیه شته ها به گیاه منتقل می شوند. وقتی گیاهان حساس و آلوده در اطراف گلخانه وجود داشته باشند با آلوده شدن شته ها و انتقال آنها به گلخانه آلودگی منتقل می شود. با شروع آلودگی به ویروس موزائیک توتون برگچه های انتهایی به صورت فنجان مانند پیچ خورده و به سمت بالا برمی گردد در صورتی که دمبرگ به سمت پایین خمیده می شود. گیاهان لکه دار شده، رگبرگها رنگ پریده شده و گیاه از رشد می ماند. گیاهان آلوده به موزائیک خیار از رشد بازمانده برگ ها باریک و کشیده می شوند، تشکیل میوه متوقف شده و میوه های قدیمی بدشکل می شوند.
کنترل: گیاهان آلوده باید جهت کاهش احتمال گسترش آلودگی حذف شوند. گیاهان اطراف گلخانه باید حذف شوند تا میزبان های ویروس و غذای شته ها کاهش یابد. پرورش دهندگان باید همزمان با اعمال فوق جمعیت شته ها را در گلخانه کنترل نمایند.
پژمردگی باکتریایی:
این بیماری به وسیله باکتری های خاکزی Pseudomonas solanacearun به وجود می آید. باکتری با خاک چسبیده به گلدان ها یا از طریق نشاء وارد گلخانه می شود. این باکتری معمولا در سبزیجات خانواده بادنجانیان دیده می شود ولی در کشت های خاکی در اکثر محصولات یک مسئله جدی است. اولین نشانه ها اغلب در اولین یا دومین خوشه دیده می شود، که اندازه میوه ها تحلیل می رود. اگر گیاهان جوان آلوده شده باشند در طول روز پژمردگی گسترش می یابد تا این که گیاه قادر به برگشت به حالت عادی نمی شود. در حالت پژمردگی به ندرت زردی در برگها دیده می شود. با باریک شدن قسمت پایین ساقه، عناصر آوندی از بین رفته و سیاه می شود و حالت صمغ آلود به خود می گیرد. ریشه های گیاهان آلوده از نظر اندازه کاهش یافته و بافت آوندی رنگ پریده می شود. انتهای ریشه قهوه ای شده و از بین می رود. یک راه تشخیص باکتری در گلخانه شناورسازی باکتری ها می باشد. به این صورت که ۸-۵ سانتی متر از پایین ساقه را ببرید و آن را آویزان در داخل آب در یک بطری شفاف به مدت ۳۰ دقیقه نگهدارید. وقتی شیشه در آفتاب یا زیر نور و در بالا نگه داشته شود حرکت باکتری های شیری رنگی که از ته ساقه خارج می شود قابل مشاهده است.
کنترل: کشت NFT می تواند تماما به علت حرکت باکتری از طریق آب که در حین جوانه زنی ریشه ها و از محل زخم های طبیعی آلوده شده از بین برود. کنترل شیمیایی برای این بیماری وجود ندارد. سیستم NFT باید کاملا تمیز شده و با مواد ضد عفونی کننده قبل از کشت بعدی ضد عفونی شود. بعد از هر کشت تمیز کردن و گرم کردن گلخانه با تابش آفتاب تعداد باکتری های زنده را کاهش می دهد. مواد تدخینی و بخار شونده برای ضدعفونی کیسه ها قبل از کشت جدید مفید است
بلایت بوتریتیس:
قارچ Botrytis cinered به همه قسمت های بالای خاک گیاه حمله می کند. بیماری در پاییز وقتی دمای شب از ۱۹ درجه سانتی گراد کمتر و رطوبت نسبی از ۹۰٪ بیشتر باشد اتفاق می افتد. این قارچ به تمام گیاهان حمله می کند و میسلیوم و اسپور آن به آسانی در گلخانه منتقل می شود. آسیب دیدگی ساقه به صورت حلقه ای در یک گیاه توسعه می یابد. برگچه های انتهایی و لبه های آنها اغلب به سفیدی متمایل می شود که با شروع مرحله تولیدمثل قارچ به رنگ خاکستری تغییر می نماید. جریان هوا، لرزش جهت تلقیح، ریزش قطرات تشکیل شده از سقف می تواند اسپورهای قارچ را در گلخانه پخش کند.
میوه های سبز و رسیده در قسمت چسبیده به ساقه آسیب می بیند که کپک خاکستری مخملی حاصل از اندام رویشی قارچ قابل ملاحظه است. در صورت تغییر سریع آب و هوا بوتریتیس عقیم شده و تولید نقاط ریز حلقوی و سفید می کند.
کنترل: برای کنترل قارچ باید درجه حرارت و رطوبت برای اختلال در شرایط رشد قارچ تنظیم شود. برای افزایش دما به بالاتر از ۲۰C و کاهش رطوبت نسبی به کمتر از ۹۰ درصد، باید گلخانه را تهویه نمود. تغذیه گیاهان با کلسیم کافی می تواند حساسیت گیاه به بیماری را بکاهد. باید از هرس در روزهای ابری اجتناب نمود زیرا زخم ها به آسانی ترمیم نشده و مورد حمله قارچ ها قرار می گیرد. بافت ها به هنگام هرس باید از نزدیکی ساقه هرس شوند زیرا بافت باقی مانده سریع مورد حمله قارچ قرار می گیرد. تولید کنندگان باید ضمن رعایت بهداشت از قارچکش های مناسب برای کنترل قارچ استفاده کنند.
کپک برگی کلادوسپوریوم
این بیماری اغلب در شرایط مناسب برای بوتر تیس به وجود می آید. برگ های پر آب و تازه و نیز گیاهان پرپشت اغلب به این بیماری به علت نگه داشتن رطوبت بیشتر در فضای برگها مستعدتر هستند. علائم اولیه بیماری به صورت نقاط خاکستری تا زرد مایل به سبز در سطح فوقانی برگ دیده می شود. با گذشت زمان قارچ به رنگ سبز زیتونی تا قهوه ای در سطح زیرین برگ قابل مشاهده است. اسپورهای این قارچ (Fulvia fulva) به آسانی با باد و لباس کار کارگران منتشر می شوند.
کنترل: رطوبت کم محیط پایین تر از ۸۵٪ و قارچکش ها جهت کنترل قارچ لازم است. بعضی از واریته های گوجه فرنگی که به نمونه هایی از این قارچ مقاومت دارند شناخته شده اند.
بوته میری:
این بیماری در بوته های جوان و در مجموع به وسیله انواع مختلف قارچهای خاکزی مثل پیتیوم و ریزو کتونیا به وجود می آید. بوته میری می تواند در خزانه یا بعد از انتقال نشاءها و در زمین اصلی اتفاق بیافتد. در یک نمونه واقعی و کامل، یقه گیاه می پوسد که باعث افتادن گیاه می شود. قسمت آسیب دیده ساقه ممکن است چروکیده و خشک شود و یا آب جذب کرده و لهیده شود.
کنترل: بذرها باید در بسترهای ضدعفونی شده و گلدان یاسینی های تمیز کاشته شوند. نشاءها بایستی به دور از محل های تولید خزانه کاری شوند تا احتمال انتقال پاتوژن به محصول جدید کمتر شود. از آبیاری زیاد و کوددهی که منجر به آسیب ساقه و ریشه می شود اجتناب شود. پیری یا آسیب به بافت ها احتمال حمله قارچ های برگی شبیه بو ترتیس را افزایش می دهد.
بلایت زودرس:
از بیماریهای رایج در برگهای گوجه فرنگی است. قارچ عامل آن آلترناریا Alternaria solani است و معمولا گوجه فرنگی و سیب زمینی را در مزرعه آلوده می کند. تمام قسمت های بالاتر از خاک گیاه به این بیماری حساس بوده و اولین علائم در قسمت پایین و داخل بوته دیده می شود. اولین علائم آن نقاط قهوه ای مایل به سیاه است که در سطح بیش از ۵ سانتی متر گسترش یافته و به صورت کلروزه ظاهر می شود. آلودگی روی ساقه از یک نقطه شروع شده و دور تا دور ساقه اصلی را می گیرد. روی میوه معمولا به ندرت لکه دیده می شود ولی می تواند قسمت دم و گلگاه میوه را مورد حمله قرار دهد. با تولید اسپور قارچ عامل بیماری، محل های آسیب دیده به صورت سیاه آبکی در می آید. اسپور قارچ با قطرات آب و جریان هوا وارد گلخانه شده و در میان بوته مستقر می شود. اسپورها در مدت ۵/۱ ساعت روی برگ مرطوب در درجه حرارت ۳۲-۵/۸ درجه سانتی گراد جوانه می زند. برای آلوده شدن برگ در ۱۰ درجه سانتی گراد ۱۲ ساعت و در ۱۵ درجه سانتی گراد ۸ ساعت و در درجه حرارت های بیشتر ۳ ساعت زمان لازم است. برای به وجود آمدن نشانه های بیماری ۷-۵ روز زمان لازم است.
کنترل: برای کنترل بیماری باید همه قسمت های آسیب دیده را جهت کاهش جمعیت قارچ عامل حذف نمود. در شرایط کشت متراکم گلخانه ای باید آب آزاد روی برگها را به حداقل رساند. کوددهی زیاد ممکن است حساسیت بوته ها به قارچ را افزایش دهد. قارچکشهایی وجود دارند که می توان جهت کنترل این بیماری به کار برد.
پوسیدگی باکتریایی
پوسیدگی باکتریایی می تواند در اثر باکتری Erwinia carotovora و به صورت مقطعی در روی ساقه و نیز میوه به صورت پوسیدگی نرم به وجود آید. پراکنش این بیماری کم است و به گلخانه هایی که جریان آب و شبنم یا ریزش آب روی برگها بیشتر است محدود می گردد. باکتری از محل زخم های ناشی از هرس وارد شده و باعث شانکرهای سیاه چرمی در ساقه یا دمبرگ می شود. ساقه در فاصله شانکرها لاغر می شود و در نهایت معمولا به مرگ بافت منجر می شود. باکتری می تواند با حرکت به میوه و شانکرهای ساقه باعث زوال شود. میوه های آلوده شبیه بادکنک می شود.
کنترل: جهت کاهش گسترش بیماری باید همه بافت های آلوده حذف و نابود شوند این عمل قبل از بستن، هرس شاخه های فرعی، گرده افشانی مصنوعی با برداشت که می تواند عامل بیماری را پخش کند انجام گیرد. درجه حرارت و رطوبت نسبی جهت کاهش تشکیل قطره روی گیاه که باعث انتقال باکتری از گیاهی به گیاه دیگر می شود باید کنترل گردد. به گیاهان وقتی خیس هستند نباید دست زد. هیچ ماده شیمیایی جهت کنترل بیماری شناخته شده نیست.
پژمردگی فوزاریومی:
پژمردگی فوزاریومی توسط قارچ F.oxysporum f .sp.lycopersici بوجود می آید.
این قارچ خاکزی سه نژاد مختلف دارد که در گلخانه مکررا به گیاهان حمله می کنند. اولین علائم با رشد کم، پژمردگی در اواسط دوره و زرد شدن برگ های پیر و پایین همراه است. این اثر ممکن است فقط به ساقه محدود شود که با پژمردگی و یا به صورت کلروز در برگچه های یک طرف برگ ظاهر شوند. وقتی ساقه گیاهان آلوده در طول بریده شوند در نزدیکی های طوقه گیاه آوندها قهوه ای می شوند اما مغز ساقه برخلاف بیماری های باکتریایی از بین نمی رود. گیاهان آلوده به تدریج می میرند.
کنترل: در صورت آلودگی به این بیماری در کشت قبلی، حتما قبل از کشت جدید ضدعفونی کامل ضروری است. در سیستم هیدروپونیک ضدعفونی با مواد مناسب بسیار مهمتر است. در کشت کیسه ای می توان کیسه های آلوده را دور ریخت یا آنها را با مواد تدخینی مناسب ضدعفونی نمود. هیچ قارچکش مناسبی جهت کنترل بیماری وجود ندارد.
در صورتی که بقایای کشت قبلی گوجه فرنگی تماما از بین برود و آلودگی ایجاد نکند می توان با استفاده از مواد تدخینی به طور مؤثر گلخانه را ضدعفونی نمود. برای نژاد ۲ و ۱ بیماری، ارقام مقاوم شناسایی شده اند ولی برای نژاد ۳ هیچ رقم مقاومی شناخته نشده است.
پوسیدگی ریشه ناشی از پیتیوم:
این بیماری بیشتر در سیستم های بسته هیدروپونیک مشاهده می شود که قارچ عامل آن .Pythium sp می باشد این قارچ یک قارچ آبزی است که می تواند از راه نشاء آلوده، خاک آلوده یا آب آلوده وارد سیستم شود. با توجه به اینکه قارچ آبزی است سریعا در گلخانه منتشر می شود که این عمل در سیستم های بسته بیشتر است. علائم واقعی و معمول بیماری به صورت کاهش قدرت رشد گیاه، پژمردگی در اواسط روز و در نهایت پوسیدگی ریشه است. ریشه های پوسیده کمرنگ می شوند و سپس دچار پوسیدگی نرم می شوند که لایه بیرونی (پوست) وقتی بین دو انگشت فشار داده شود از ریشه جدا می شود. گیاهان جوان تا پژمردگی را نشان دهند ممکن است دو هفته طول بکشد. در صورتی که در گیاهان مسن تر این دوره طولانی تر می باشد. هر چه مقدار میوه کمتر باشد این دوره طولانی تر است.
کنترل: تولید کنندگان، باید از نشاء های سالم استفاده کنند. سیستم NFT به این بیماری از سیستم کیسه ای مستعدتر است بنابر این تولید کنندگان باید کل سیستم را از کشت قبلی تمیز نمایند. سیستم باید از نظر نقاطی که امکان ورود آب و یا خاک آلوده وجود دارد کاملا بررسی شود. مشاهدات نشان دهنده این مطلب است که جریان متناوب محلول غذایی در سیستم NFT اکسیژن بیشتری نسبت به جریان مداوم و ثابت برای ریشه فراهم می کند که این امر مقاومت بیشتری در برابر بیماری ایجاد می کند. هیچ قارچکش قانونی برای این بیماری وجود ندارد. تجربه تولیید کنندگان نسبت به این بیماری، آنها را به سیستم های باز شبیه کشت کیسه ای یا راک وول سوق
پوسیدگی اسکلروتینیایی ساقه
بیماری اسکلروتینیایی (پوسیدگی چوب) به وسیله قارچ خاکزی S. sclerotium به وجود می آید. این قارچ میزبان های گسترده ای از علف های هرز، محصولات مختلف به ویژه کلم های و گیاهان وابسته را دارا می باشد. قارچ به صورت میسلیوم در گیاهان زنده یا بقایای آن یا به صورت اسکلروتیا (اندام سیاه با بیشتر از یک سانتی متر بلندی) در خاک زنده می ماند. این اسکلروتیا ممکن است سال های متمادی در خاک زنده بماند و با رشد و تولید مثل جنسی از طریق جریان هوا وارد گلخانه شود. در مرحله جنسی اسپور باید در عرض دو روز بتواند به گیاه حمله کند در غیر اینصورت از بین می رود اگر چه این قارچ به گوجه فرنگی در دمای ۲۸-۰ درجه سانتی گراد حمله می کند ولی دمای بهینه برای آن ۲۱ – ۱۶ درجه سانتی گراد می باشد. اولین علائم این بیماری در یقه گیاه یا در زاویه بین شاخه های اصلی با جانبی دیده می شود این اثر معمولا به صورت نقاط آب جذب کرده ظاهر می شود و ممکن است با پیشرفت بیماری لهیده و خشک شود که شانکر قهوه ای متمایل به سیاهی تولید می کند. در شرایط مرطوب یک توده سفیدرنگ از میسلیوم به وجود می آید که ممکن است به دنبال آن اسکلروتیا در مغز ساقه آسیب دیده مشاهده شود. گیاه معمولا از نقاط آسیب دیده به بالا خشک می شود. آلودگی ثانویه را می توان با محدود کردن تماس گیاهان آلوده با همدیگر کنترل نمود.
کنترل: از تهویه هوا باید جهت کاهش رطوبت و خیس شدن برگها که مهم ترین فاکتور اصلی برای حمله قارچ می باشد استفاده نمود. جدا نمودن اندام آلوده یا حذف تمام گیاه آلوده برای جلوگیری از پخش قارچ از گیاهی به گیاه دیگر در گلخانه لازم و ضروری است. اندام آلوده چون حاوی تعداد زیادی اسکلروتیا می باشد باید سوزانده شود. در کشت کیسه ای با حذف گیاهان آلوده مواد بستر با سموم تدخینی قبل از استفاده مجدد ضدعفونی می شوند.
ویروس موزائیک گوجه فرنگی (TMV):
ویروس موزائیک گوجه فرنگی یکی از مهم ترین ویروس ها می باشد زیرا هم از طریق بذر و هم به صورت مکانیکی و از طریق کارگران قابل انتقال است. البته اکنون روشهای اصلاح بذور و بذرگیری صحیح، تکثیر یا ازدیاد ویروس از طریق بذر را محدود نموده است.
کارگران ممکن است به علت بی اطلاعی و یا استعمال دخانیات در حین هرس بوته ها و بستن یا گرده افشانی باعث آلودگی آنها شوند. لکه دار شدن، موزائیکی شدن و کج شدن برگها از نشانه های بیماری است. میوه های بدشکل شده و یکنواخت نمی رسند. بنابراین انتشار این ویروس از طریق اعمالی چون گرده افشانی، هرس یا بستن بوته ها و نیز از طریق سایش دو گیاه مجاور به همدیگر صورت می گیرد.
کنترل: کشیدن سیگار باید ممنوع شود. کارگران باید دست های خود را با آب و صابون و یا محلول ۳ ٪ تری سدیم اورتو فسفات ضد عفونی و به دنبال آن با آب کافی شستشو نمایند. تولید کنندگان نباید از بذرهای محلی استفاده نمایند. بذرها هر چه بیشتر در انبار باشند احتمال انتقال ویروس کمتر است. با شروع آلودگی باید بوته های آلوده سریعه جهت کاهش انتشار بیماری حذف شوند. این بیماری در سیستم هیدروپونیک به علت حرکت از طریق محلول غذایی و حمله از طریق زخم های طبیعی ریشه گیاه سریع تر پخش می شود. در صورت آلودگی به علت عدم امکان تدخین همه سیستم و نیز عدم ضدعفونی صد در صد مواد ضدعفونی کننده، پاکیزه کردن سیستم به سختی صورت می گیرد.
تمام سطوح را با مواد شوینده کاملا شستشو داده و به دنبال آن با ۳ درصد محلول تری سدیم ارتو فسفات سطوح را محلول پاشی نمایید. خاک کیسه ها و راک وول درون کیسه ها در کشت کیسه ای می تواند ویروس را در بقایای گیاهی موجود در آنها نگه دارد بنابراین در استفاده از آنها باید دقت نمود. استفاده از مواد تدخینی هم به طور مطمئن نمی تواند ویروس را جدا کند. چندین رقم مقاوم به بعضی نژادهای این ویروس در گوجه فرنگی شناخته شده است.
بیشتر در خیار گلخانه ای ، گوجه فرنگی گلخانه ای ، مدیریت آفات در گلخانه
