کلیه مراقبت های زراعی گیاهان تیره کدوئیان همانند یکدیگر می باشد. تغذیه مناسب و مبارزه با علف های هرز به خصوص در اوایل دوره رشد، سله شکتی سطح خاک مخصوصا در اطراف بوته ها و مبارزه با آفات و امراضی که به کلیه گیاهان این تیره حمله می کنند از جمله مراقبت های زراعی این گیاهان است.
آبیاری در نواحی خشک و نیمه خشک ضروری است ولی از آنجائی که ریشه خربزه عمیق است، افزایش عملکرد محصول بر اثر بیاری به اندازه سبزی هایی که دارای ریشه سطحی هستند، محسوس نیست.
خاکدهی
خاکدهی باعث ایجاد مقاومت در برابر وزش باد، تولید ریشه های نابجا بر روی ساقه، رشد گیاه به یک سمت و جلوگیری از منشعب شدن زیاد بوته خربزه خواهد شد. علاوه بر این باعث استقرار محکم آن در خاک می شود. بوته جوان در ابتدا استحکام خوبی ندارد و خاک دهی باعث استحکام آن می گردد.
مدیریت تغذیه
خربزه را می توان در انواع خاکها از شنی تا رسی کشت کرد. معمولا در مناطقی که فصل گرما کوتاه بوده و محصول زودرس مورد نظر می باشد از خاکهای شنی رسی استفاده می شود. در زمین های رسی شنی با رس پیشتر خربزه به خوبی رشد کرده و محصول خوبی می دهد. pH مناسب برای رشد خربزه ۵/۷ – ۸/۶ می باشد. کشت خربزه شامل مراحل خاکورزی، بذر کاری، اضافه کردن کودهای لازم و ایجاد جوی های آبیاری است. بعد از شخم، کود سوپر فسفات تریپل به زمین اضافه می گردد. میزان کود لازم با توجه به آزمایش خاک توصیه می شود.
دادن کود فسفاته به زمین قبل از کشت به علت دیر حل شدن کود است. در این حالت کود فرصت لازم جهت تجزیه شدن داشته و در زمان کشت مورد استفاده قرار می گیرد و همچنین در طول فصل زمستان با بارش های فصلی به اعماق خاک نفوذ می کند و ذخیره مناسبی را برای فصل خشک در اختیار گیاه قرار می دهد.
در صورت انجام شخم پاییزه احتیاج به شخم مجدد در بهار نخواهد بود. ولی اگر شخم پاییزه انجام نگرفته باشد باید برای شروع کشت در اواخر زمستان زمین شخم عمیق زده شود و در همان زمان کود سوپرفسفات تریپل به زمین اضافه شود. البته در این حالت کود مورد استفاده گیاه جوان قرار نگرفته اما در طول دوره رسیدگی مورد استفاده گیاهان قرار خواهد گرفت.
در گذشته مواد غذایی لازم برای خربزه به وسیله مصرف مقدار زیادی کود حیوانی (تقریبا ۴۰ تا ۵۰ تن در هکتار) و کاشت آن در زمین آیش تأمین می گردید. امروزه چون کمتر از زمین آیش استفاده می شود، استفاده از کودهای شیمیایی ضرورت پیدا کرده است. مقدار کود شیمیایی لازم با توجه به نتایج آزمون خاک باید مصرف شود.
با کشت محصولات در مزارع، زمین ها معمولا از نظر مواد غذایی و عناصر کم مصرف خالی شده و در طول رشد علائم کمبود در گیاه ظاهر می گردد. چنانچه استفاده از کود در خاک امکان پذیر نگردد می توان به صورت محلول پاشی بر روی برگها از انواع کودهای موجود در بازار استفاده کرد. در هنگام محلول پاشی با کودهای میکرو (کم مصرف) لازم است بلافاصله بعد از محلول پاشی مزرعه آبیاری گردد و یا محلول پاشی چند ساعت بعد از آبیاری انجام گیرد. ریز مغذی هایی مانند سولفات روی، سولفات مس و سولفات منیزیم در کشت خربزه توصیه می شوند که حتما با آزمایش خاک و در خاکهایی که دچار کمبود هستند، استفاده گردند ضرابی دربان و حشمت، ۱۳۷۹).
میزان مصرف بیش از حد عناصر و یا کمبود آنها مشکلاتی را برای گیاه بوجود می آورد. مصرف بیش از حد کود نیتروژن حساسیت به بیماری ها را بیشتر می کند. کمبود پتاسیم و کلسیم در خربزه حساسیت به بیماری ها را افزایش می دهد (عباس زاده ،۱۳۹۰).
عناصر غذایی پر مصرف
تمامی کودهای فسفر و پتاسیم قبل از کاشت و کود نیتروژن مورد نیاز به نسبت یک سوم قبل از کاشت، یک سوم پس از تنک کردن مزرعه و یک سوم آخر به هنگام آغاز میوه دهی باید مورد استفاده قرار گیرد (ناصری و تهرانی فر، ۱۳۷۴).
بهتر است کود نیتروژن در دفعات بیشتر به خاک داده شود. مثلا قبل از کشت (یا هنگام کشت)، سرک اول در زمان ساقه روی (منشعب شدن ساقه)، سرک دوم در زمان قبل از میوه دهی، سرک سوم بعد از هنگام تشکیل اولین میوه ها مناسب است (عباس زاده ،۱۳۹۰).
خاکهای سیلتی لومی حاصلخیز به ۱۲۰-۸۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار نیاز دارند و در خاک های سبک و ماسهای این میزان نیتروژن و تعداد نوبت های مصرف آن بیشتر می باشد. برای هر فصل کاشت میزان نیاز کود نیتروژن ممکن است بسته به میزان بارندگی، نوع خاک، جمعیت گیاهی، طول فصل برداشت محصول، روش و زمان بندی مصرف کود متغیر باشد.
در مصرف نیتروژن باید یک چهارم تا یک سوم کود توصیه شده را به صورت نواری و در فاصله ۱۰ سانتی متر از کنار بستر کشت یا بوته و در عمق ۱۰ سانتی متر زیر ناحیه ریشه ای با کشت بذر در اختیار گیاه قرار داد. باقیمانده کود توصیه شده را باید در دو تا سه تکرار در طول دوره رشد و نمو گیاه در اختیار آن قرار داد که روش مصرف نیز به صورت نواری است.
در چند سال اخیر در کشورهای مختلف توجه زیادی به غلظت نیترات در سبزیجات شده است. در برخی از کشورها حدود مجاز برای غلظت نیترات در گیاهان خوراکی مخصوصأ سبزی ها تعیین شده است. مصرف زیاد نیترات در جیره غذایی روزانه انسان، مشکلاتی را ایجاد می کند و از آنجایی که عمده نیترات مصرفی از راه آب آشامیدنی، گوشت های فراوری شده و سبزیجات به بدن انسان وارد می شود، لذا بررسی حد مجاز نیترات و نیتریت اهمیت زیادی دارد.
حد مجاز نیترات در بافت تازه میوه خربزه ۲۵۰ میلی گرم بر کیلوگرم است. در آزمایشی در میوه های نمونه گیری شده از خربزه های استان خراسان کمترین میزان تجمع نیترات ۱۸ میلی گرم در کیلوگرم میوه خربزه (با مصرف ۲۰۰ کیلوگرم کود نیتروژن) و بیشترین میزان تجمع نیترات ۳۸۰ میلی گرم در کیلوگرم (با مصرف ۳۷۵ کیلوگرم کود نیتروژن) بود. مقدار باقیمانده نیترات در ۱۶ درصد از نمونه های مورد مطالعه بیش از حد مجاز بود. بنابراین ۸۴ درصد نمونه ها کمتر از حد مجاز نیترات داشتند و از نظر کیفی سالم بودند.
پتاسیم یکی از عناصر پر مصرف مورد نیاز گیاه است که وظایف زیادی در فیزیولوژی گیاه بر عهده دارد. مطالعات زیادی درباره اثر منابع مختلف پتاسیم بر عملکرد گیاهان زراعی انجام شده است.
کود سولفات پتاسیم قبل از کاشت به خاک اضافه می شود، ولی در صورت استفاده از کلرور پتاسیم عملیات کود دهی باید به صورت سرک و در زمان آبیاری انجام گیرد. استفاده از کودهای پتاسیم باید با توجه به نتایج آزمایش خاک توصیه شود. بهتر است در زمین های شور از کود سولفات پتاسیم قبل از کاشت استفاده شود، زیرا پس از آن باعث تشدید شوری خاک می گردد (ضرابی دربان و حشمت، ۱۳۷۹).
تحقیقات نشان می دهد مصرف پتاسیم به صورت نواری رشد گیاه را بیشتر از مصرف کود به صورت توزیع کود در کل مزرعه تحت تأثیر قرار می دهد. بیشتر کود پتاسیم در قبل از کاشت داده میشود و مقدار کمی از پتاسیم توصیه شده باید در یک تا دو مرحله در طول فصل رشد به صورت نواری در اختیار گیاه قرار گیرد (ذبیحی و سبحانی، ۱۳۸۳).
نتایج تحقیقات نشان داده که مصرف پتاسیم و نیتروژن (به صورت اسپری در شاخ و برگ) با غلظت ۵/۱ درصد اثر مثبتی بر تعداد گل های هرمافرودیت در برخی ارقام داشته است. همچنین مصرف تنظیم کننده های رشد مانند آترل (Etrel) در گلدهی، عملکرد و کیفیت محصول اثر مطلوب داشته است ( ( Vanagamudi et.al., 2006
کل مقدار توصیه شده فسفر باید در نزدیکی زمان کاشت یا انتقال نشاء مصرف گردد. ۱۵۰-۱۰۰ کیلوگرم در هکتار کود فسفر به صورت سرک رشد اولیه گیاه را در اوایل بهار تحریک می کند. کود سرک باید به صورت نواری در فاصله ۱۰ سانتی متری از کنار گیاه و در عمق شش سانتی متر زیر ناحیه بذر یا ریشه گیاه قرار گیرد.
توصیه مصرف کود و یا آهک دهی برای کلیه مزارع خربزه به طور یکسان غیر ممکن است. نیاز کودی به وسیله عواملی از قبیل pH خاک، ظرفیت تبادل کاتیونی (توانایی یک خاک برای نگهداری مواد غذایی)، باقیمانده گیاهی حاصل از کشت قبل و حاصلخیزی ذاتی خاک تحت تأثیر قرار می گیرد.
توصیه کودی بر اساس آزمون خاک بهترین روش جهت برآورد نیاز کودی گیاه در سطح مطلوب می باشد. کاربرد مقادیر مناسب و توصیه شده کودی بهترین عملکرد را به دنبال خواهد داشت. ضمن اینکه از مصرف لوکس و یا خسارات ناشی از مصرف بیش از حد کود جلوگیری می شود. همچنین باید در نظر داشت بهترین توصیه کودی بر اساس آزمون خاک، زمانی محقق می شود که روش نمونه گیری از خاک به طور دقیق و مناسب انجام گیرد.
میزان، نوع، زمان و روش مصرف کودهای شیمیایی و دامی از منطقه ای به منطقه دیگر متفاوت است.
اگر چه خربزه نیاز به کود زیادی دارد اما مصرف زیاد کودهای نیتروژن باعث ترکیدن میوه می شود.
عناصر غذایی کم مصرف (ریز مغذی ها)
در صورت نیاز به مصرف عناصر ریزمغذی نظیر آهن، روی و بر بهترین روش مصرف به صورت محلول پاشی بر روی برگها در مراحل مختلف رشد می باشد.
مطالعات نشان داده است که در صورت افزایش بیش از حد منگنز در برگ کمبود کلسیم رخ می دهد کلسیم ماده اصلی ساختمان دیواره میانی سلول است. وجود آن برای پایداری و استحکام دیواره سلولی ضروری است. بنابراین هر گونه کمبود کلسیم مقاومت فیزیکی گیاه را کاهش داده و نفوذ هیف قارچ ها را به داخل بافت آسان تر می کند.
خربزه به کمبود آهن، روی، بر، منیزیم و کلسیم حساس است. محلول پاشی با کود کامل و ریز مغذی ۔ ها قبل از شروع انشعاب ساقه و تکرار ۲۰ روز بعد مناسب است. محلول پاشی با کود کلرور کلسیم بعد از تشکیل میوه حداقل دو نوبت به فاصله ۲۰روز و محلول پاشی با کلات کلسیم یک ماه قبل از برداشت پیشنهاد می شود.
ن باید در هنگامی که نیاز واقعی به عناصر غذایی کم مصرف در گیاه خربزه احساس می شود و در مقادیر توصیه شده مصرف شوند. باید در زمان مصرف بر و منگنز نیز دقت نمود زیرا اگر میزان مصرف منگنز از ppm ۹۰۰ و بر از ppm ۱۵۰ بیشتر شود، باعث ایجاد سوختگی در گیاه می گردد (ذبیحی و سبحانی ،۱۳۸۶). . یکی از ریز مغذی های مهم که معمولا مجزا از کود کامل میکرو و به صورت سرکه استفاده می شود، آهن است. به علت بالا بودن pH خاک، آهن قابل جذب در خاک بلوکه شده و عملا مورد استفاده گیاه قرار نمی گیرد. لذا در این حالت از سکوسترن آهن به صورت سرک در مرحله داشت استفاده می شود. مقدار مصرف بنا بر نیاز سه تا پنج کیلوگرم در هکتار است. رفع کمبود آهن از منابع کودهایی مانند سکوسترن آهن عملی به نظر می رسد اما به دلیل گرانی و وارداتی بودن این کودها زارعین رقبت چندانی به مصرف آنها ندارند. بنا بر این ضروری است تا اثر بخشی منابع دیگر آهن از جمله سولفات آهن در مقادیر مختلف مورد بررسی قرار گیرد.
ذبیحی و همکاران (۱۳۹۲) با بررسی اثر عناصر غذایی کم مصرف (آهن، روی و بر) بر عملکرد دو رقم خربزه قصری و درگزی نشان دادند که بیشترین عملکرد از تیمار رقم درگزی و تیمار کودی ۴۰ کیلوگرم در هکتار سولفات روی به علاوه ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار سولفات آهن به میزان ۳۷/۲۴ تن در هکتار به دست آمد. در این تحقیق بیشترین درصد قند نیز در رقم در گزی و تیمار کودی ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار سولفات آهن به علاوه ۴۰ کیلوگرم در هکتار سولفات روی به علاوه ۱۵ کیلوگرم در هکتار اسید بوریک به میزان ۳/۱۳ درصد حاصل شد.
کودهای آلی
کاربرد کودهای آلی مانند کودهای دامی از سابقه دیرینه ای برخوردار است. استفاده از کودهای آلی در تولید محصولات ارگانیک حائز اهمیت است. تحقیقات نشان داده است که کودهای سبز باعث افزایش عملکرد خربزه می شوند. پوششهای بقولات برای این منظور ارجحیت بیشتری دارند. زیرا علاوه بر ماده آلی، نیتروژن بیشتری به خاک می افزایند. مصرف ۳۰ تن در هکتار کود حیوانی برای کشت خربزه مناسب است.
ماده آلی یکی از مهمترین اجزای خاک بوده و به دلیل تأثیر بر خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک در تولید محصولات کشاورزی اهمیت به سزایی دارد. ماده آلی نه تنها منبع ارزشمندی از نظر عناصر غذایی به شمار می آید، بلکه با تشدید فعالیت زیستی در خاک به چرخش بهتر مواد کمک می کند.
مواد آلی در اثر تجزیه شدن می توانند مقادیر مختلفی از عناصر معدنی را آزاد نمایند که در طول فصل رشد مورد استفاده گیاهان قرار می گیرند. مواد آلی به دلیل داشتن خاصیت اسیدی در افزایش قابلیت جذب تعدادی از عناصر غذایی و جذب بهتر توسط گیاه مؤثر بوده و از طرفی با داشتن خاصیت تامپونی خود از تغییرات شدید اسیدیته خاک جلوگیری می نمایند.
ماده آلی ویژگی های فیزیکی خاک را بهبود بخشیده و عملیات کشاورزی را آسان تر می نماید. تجزیه مواد آلی باعث می شود که مواد مورد نیاز برای تشکیل و پایداری خاکدانه ها فراهم شود و با بهبود ساختمان خاک توسعه ریشه را افزایش می دهد. ماده آلی با افزایش تخلخل کل و پایداری خاکدانه ها بر روی خصوصیات فیزیکی دیگر خاک از جمله افزایش نفوذ پذیری و ضریب آبگذری تأثیر می گذارد. ماده آلی خاکهای رسی را سبک و تهویه و نفوذپذیری آنها را بهبود می بخشد و در خاک های شنی و سبک هم سبب بالا بردن ظرفیت نگهداری آب شده و مشکل خشکی این خاکها را تا حد زیادی رفع می نماید.
ماده آلی به دلیل دارا بودن عناصری مانند نیتروژن، گوگرد، فسفر و بسیاری از عناصر کم مصرف و همچنین ظرفیت تبادل کاتیونی بالا و قابلیت حفظ رطوبت در تولید محصولات کشاورزی نقش مؤثری دارد. اسید هیومیک و اسید فولویک موجب جذب و نگهداری نیتروژن شده و از تلفات آن جلوگیری می کنند. همچنین باعث افزایش جذب و حلالیت عناصر غذایی، کاهش جذب کادمیوم توسط گیاه و کاهش تجمع نیترات در بافت گیاهی می شوند.
کود مرغی علاوه بر بهبود خواص فیزیکی خاک حاوی مواد غذایی مهم برای تغذیه گیاه است و دارای حدود ۳ درصد نیتروژن (N)، ۶۳/۲ درصد فسفر (P۲۰۵) و ۴/۱ درصد پتاسیم (K۲O) است.
نوروزی و همکاران (۱۳۸۹) اثر سطوح کود مرغی را بر عملکرد کمی و کیفی سه توده خربزه ایرانی شامل مشهدی، سوسکی و زرد جلالی در شهرستان بوئین زهرا مورد بررسی قرار دادند. کود مرغی عملکرد و برخی صفات کیفی مانند اندازه میوه و مقدار مواد جامد محلول در میوه را افزایش داد به طوریکه با کاربرد ۱۵ و ۲۰ تن در هکتار کود مرغی به ترتیب بیشترین عملکرد میوه و وزن میوه به دست آمد. آیجویاه (Ijoyah 2007) در آزمایش بررسی سطوح کود مرغی بر عملکرد خربزه گزارش نمود که با افزایش مقدار کود تعداد میوه، طول میوه، وزن میوه و عملکرد آن افزایش یافت و بیشترین عملکرد میوه خربزه با مصرف ۳۰ تن کود مرغی در هکتار به دست آمد. مصرف ۳۰ تن کود مرغی در هکتار ۴/۳۹ درصد عملکرد میوه را در مقایسه با شاهد افزایش داد. و مخلوط ۵۰ درصد کود گاوی، ۳۰ درصد کود گوسفندی و ۲۰ درصد کود مرغی در کشت خربزه مناسب است. بهترین حالت زمانی است که کود آلی مورد استفاده، ۴۰ درصد حیوانی و ۶۰ درصد کمپوست باشد.
آبیاری
شروع مرحله داشت پایان مرحله کاشت و دادن خاک آب است. در برخی از مناطق کشور بلافاصله بعد از اولین آبیاری مدت ۲۰ تا ۳۰ روز به گیاه خشکی داده و هیچ گونه آبیاری در این مرحله انجام نمی گیرد. وارد آمدن تنش خشکی به گیاه دو مزیت دارد:
۱- ریشه های گیاه در جستجوی آب مورد نیاز به اعماق خاک نفوذ می کنند و شبکه وسیعی از ریشه ها را تشکیل می دهند. در این حالت گیاه از حداکثر ذخیره آب طبقات مختلف خاک استفاده کرده و راندمان مصرف آب بالا می رود.
۲- مزیت دیگر از نظر تداخل آبیاری گندم و خربزه می باشد. گندم آخرین آبهای خود را در اردیبهشت و خرداد دریافت می کند که با دریافت اولین آبهای زراعتهای سبز برگ تداخل دارد. کشت خربزه این مزیت را دار است که در ابتدا فقط یک آبیاری احتیاج داشته و آب به راحتی می تواند صرف کشت های غلات شود بدون اینکه مشکلاتی را در بر داشته باشد.
بعد از مرحله تنش گیاه، کشاورزان اقدام به آبیاری می نمایند که بسته به شرایط آب و هوایی و نوع
خاک، دور آبیاری بین شش تا ۱۰ روز متغیر است.
آبیاری نشتی
معمولا خربزه به روش جوی و پشتهای کشت می شود. در کشت سنتی خربزه در مناطق گرم و خشک با بافت خاک سنگین، آبیاری معمولا در اوایل رشد هر ۱۰ تا ۱۲ روز صورت می گیرد. در روش ردیفی دور آبیاری کوتاه تر و هفته ای یک بار است. در زمان رسیدن میوه ها فاصله آبیاری طولانی تر می شود. باید دقت شود که شاخ و برگها خیس نشوند زیرا احتمال آلودگی گیاه به بیماری های قارچی و لکه برگی بیشتر می شود.
در بعضی از مناطق اعمال تنش خشکی به بوته های خربزه مرسوم می باشد. یعنی در مرحله قبل از تشکیل میوه یک یا دو بار آبیاری را حذف کرده و به گیاه تنش خشکی می دهند. با این عمل ریشه ها گسترش بیشتری به عمق و اطراف خواهند یافت و گیاه از رطوبت عمق خاک استفاده بیشتری خواهد کرد. در صورت موجود بودن آب کافی، دور آبیاری را در مرحله درشت شدن میوه و قبل از برداشت به شش تا هشت روز یک بار کاهش داده و دور آبیاری مطابق با نیاز واقعی گیاه تنظیم می گردد. در هر صورت نباید در آبیاری خربزه زیاده روی کرد، زیرا آبیاری زیاد باعث کاهش کیفیت محصول می شود.
آبیاری نشتی برای خاکهایی که مقدار نفوذ آب به خاک در حدود کم تا متوسط باشد و جایی که خاک سطحی عمیق و یکنواخت است و خاک زیرین مشکل زهکشی ندارد، سازگار است. توپوگرافی زمین باید دارای شیب ملایم و یکنواخت برای توزیع مناسب آب باشد.
برای دستیابی به یکنواختی تراز بهتر آب در مسیر جویها شیب شکن استفاده می گردد. همچنین این آبیاری در مناطقی رایج است که آب به میزان زیاد در دسترس باشد. آبیاری سطحی یا نشتی تنها به یک سرمایه گذاری متوسط نیاز دارد. اگر تأمین آب کافی باشد، این روش برای نواحی وسیعی از زمین های تحت آبیاری دارای سازگاری عالی است.
آبیاری قطره ای
بر اساس شاخص سازمان ملل و مؤسسه بین المللی مدیریت آب، ایران در مرحله بحران شدید آبی قرار دارد (احسانی و خالدی، ۱۳۸۲). مطا بق گزارش سازمان فائو در سال ۲۰۰۰ میلادی، متوسط راندمان آبیاری در کشورهای در حال توسعه ۳۸ درصد بوده است. راندمان آبیاری در کشورهای آمریکای لاتین که منابع آب فراوانی دارند، بسیار پایین است. ولی در کشورهای خشک و نیمه خشک جهان که منابع آب آنها محدود است به مراتب بیشتر از متوسط کشورهای در حال توسعه است.
بر اساس گزارش سازمان فائو متوسط راندمان آبیاری در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا ۴۰ درصد و در کشورهای جنوب آسیا ۴۴ درصد می باشد. راندمان آبیاری در ایران، پس از کشورهای لیبی، هند، مصر، سوریه، پاکستان، عربستان، ترکیه و چین قرار دارد.
به طور کلی ایران از نظر منابع آب با بحران شدید مواجه است. ضمن اینکه از نظر راندمان مصرف آب آبیاری در رده های بسیار پایین در بین کشورهای در حال توسعه می باشد. ایران با وجود جمعیت جوان و روند افزایش جمعیت چاره ای جز استفاده حداکثر از هر قطره آب استحصالی برای تولید غذا ندارد، لذا آبیاری تحت فشار که از روشهای نوین آبیاری در جهان می باشد در نیم قرن اخیر جایگاه ویژهای پیدا کرده و مخصوصا سطح استفاده از انواع روش های خرد آبیاری در آبیاری باغات و زراعتها گسترش ویژهای یافته است.
روش آبیاری قطره ای در مقایسه با روش های آبیاری بارانی، کرتی و یا جوی پشته ای، دارای نقاط قوت و ضعفی است که از آن جمله می توان به صرفه جویی در مصرف آب، رشد بهتر گیاه و افزایش محصول کاهش اثرات مثر شوری بر گیاه، امکان کاربرد کود و سم همراه آبیاری، کاهش رویش علفهای هرز، نیاز به نیروی انسانی کمتر، صرفه جویی در مصرف انرژی، قابلیت خود کار کردن سیستم و بالا بودن راندمان بالقوه آبیاری اشاره کرد. این توانایی های آبیاری قطره ای باعث شده است که کاربرد سیستم های قطره ای در بسیاری از نقاط دنیا گسترش پیدا کند و مخصوصا در مناطقی که کشاورزی آنها به منابع آب زیرزمینی وابسته است جایگاه ویژه ای پیدا کند.
آبیاری قطره ای می تواند بدون استفاده از خاک بوش (مالچ پلاستیکی) و یا با خاکپوش به کار رود. یکی از فواید آبیاری قطره ای در صورتی که به طور صحیح مورد استفاده قرار گیرد، بالا بودن کارایی مصرف آب میباشد. تحقیقات نشان می دهد که در مقایسه با آبیاری بارانی، آبیاری قطره ای ۴۰ درصد آب کمتری برای آبیاری انواع سبزیجات لازم دارد. زمانی که آبیاری قطره ای همراه خاکپوش استفاده می شود لوله های آبیاری را می توان همزمان با گسترانیدن خاکپوش در مزرعه مستقر نمود.
به طور کلی در این سیستم برای هر ردیف کاشت یک خط لوله آبیاری قطره ای در نظر گرفته می شود. در زراعت خربزه لوله های با قطر دیواره کمتر از ۱۰ میلی متر را می توان سالی یک بار استفاده کرد. لوله های با قطر دیواره بیشتر از ۱۰ میلی متر را می توان برای سالیان متعدد در صورت نگهداری صحیح استفاده کرد.
استفاده از سیستم های آبیاری قطرهای در صورتی موفقیت آمیز است که علاوه بر طراحی و اجرای صحیح و استفاده از لوازم مرغوب، مدیریت بهره برداری از سیستم نیز درست باشد. در مناطق باد خیز باید برای هر ردیف کاشت یک نوار آبیاری استفاده شود و لوله ها عمود بر جهت باد قرار گیرند.
با استفاده از سیستم آبیاری قطره ای می توان در هر زمان مقدار آب مورد نیاز را در اختیار گیاه قرار داد. لذا سبب توزیع یکنواخت آب آبیاری در مزرعه، صرفه جویی در مصرف آب و نهایتا افزایش کارایی مصرف آب می گردد. معمولا نوارهای آبده با فاصله روزنه های ۲۰ و یا ۳۰ سانتی متر مناسب می باشند که آبدهی آنها در طول یک متر در فشار ۶/۰ تا ۷/۰ بار حدود چهار لیتر در ساعت می باشد. این لوله ها معمولا برای استفاده در یک فصل کاشت ساخته می شوند. استفاده از آبیاری قطره ای برای زراعت خربزه می تواند راهکاری برای مصرف آب کمتر جهت دستیابی به محصول بهتر و بازارپسندی بیشتر باشد.
بر اساس نتایج تحقیقات توسط آبیاری قطره ای در زراعت خربزه می توان با مصرف آب به میزان ۲۵ درصد کمتر از مقدار آب مورد نیاز خربزه به عملکرد قابل قبول و خربزههایی با کیفیت و بازار پسندی بالا دست یافت. مقدار مصرف کود باید با توجه به توصیه کودی بر اساس آزمون خاک و نظر کارشناس مربوطه باشد. از دادن کودهای فسفره، پتاسه، گوگردی و ریز مغزیها با استفاده از سیستم آبیاری قطره ای بایستی خودداری نمود زیرا باعث رسوب و گرفتگی خروجی های نوار آبده می شود. کود سرک یا نیتروژن از مهمترین عناصر مورد نیاز گیاه می باشد که بیش از سایر عناصر مورد مصرف قرار می گیرد. این کود را می توان همزمان با آبیاری و با استفاده از تانک کود و یا پمپ تزریق در سیستم آبیاری قطره ای به زمین داد.
باغانی و بیات (۱۳۷۸) گزارش کردند که عملکرد میوه خربزه در روش آبیاری قطره ای نسبت به شیاری ۱۸ تا ۳۸ درصد افزایش داشت. خصوصیات ظاهری میوه های تولیدی نیز در روش آبیاری قطره ای (از نظر وزن، شکل و بازار پسندی) بهتر از روش شیاری بود.
تحقیقات بونانو و لامونت (۱۹۸۷ Bonanno and Lamont) نشان داد که آبیاری قطره ای در مقایسه با آبیاری شیاری، باعث افزایش عملکرد و بهبود بازدهی آب آبیاری در سبزیجات شده است.
آزمایشات نشان داد، با کاهش ۲۰ درصد در مقدار آب آبیاری میانگین عملکرد بین ۱۰ تا ۱۳ درصد و با کاهش ۴۰ درصد در مقدار آب آبیاری عملکرد بین ۱۶ تا ۳۲ درصد کاهش یافت. میانگین عملکرد خربزه در روش آبیاری قطره ای سطحی بیشتر از روش زیرسطحی بود و عملکرد در روش استفاده از خاکپوش پلاستیکی بیشتر از بدون خاکپوش بود. اختلاف تعداد میوه در تیمارهای آبیاری قطره ای سطحی، زیرسطحی، خاک با و بدون پوشش پلاستیکی معنی دار نبود و با کاهش مقدار آب، میانگین کارآیی مصرف آب آبیاری افزایش نشان داد. در مجموع تیمار آبیاری زیر سطحی با میزان آبیاری برابر با ۸۰ درصد نیاز خالص آبیاری دارای توجیه اقتصادی بوده و قابل توصیه است.
روش های افزایش کارآیی مصرف آب برای تولید مطلوب در مزارع تحت آبیاری از زمینه های اصلی دهد، کارایی مصرف آب را بالا می برد (سبحانی و همکاران، ۱۳۸۲).
رطوبت هوا، میزان Co2، درجه حرارت، تشعشع، قابلیت دسترسی آب در خاک و عوامل گیاهی بر روی کارآیی مصرف آب تأثیر می گذارند. بسیاری از گونه هایی که می توانند کمبود شدید آب را تحمل کنند موقعی که آب برای آنها فراهم است از آن به طور مؤثری استفاده نمی کنند. برخی از گونه ها که نسبت به کمبود شدید آب سازگاری پیدا کرده اند، حتی با وجود تنش رطوبتی دارای کارآیی مصرف آب متوسطی هستند. آزمایشات نشان داده است که مصرف نیتروژن باعث افزایش کارآیی مصرف آب می شود.
پلیمرهای سوپر جاذب ژل های پلیمری آبدوست یا هیدروژل هایی هستند که می توانند مقادیر زیادی آب نمک یا محلول های فیزیولوژیکی را جذب کنند. از لحاظ عملی یک سوپر جاذب به صورت ماده خشکی توصیف می شود که چندین برابر وزن خود محلول آبی جذب کند.
کاربردهای سوپر جاذب شامل ذخیره سازی عناصر غذایی، ظرفیت تبادل کاتیونی، نگهداری نیتروژن و جلوگیری از آبشویی آن، بهبود تهویه خاک و بهبود جذب آهن و کلسیم، جذب یون های مثبت خاک و افزایش راندمان مصرف کودها (کاهش مصرف کود تا ۲۵ درصد) می باشند.
تنک کردن، هرس، تراش و گل گیری
پس از سبز شدن بوته ها در مرحله سه برگی باید آنها را تنک کرد. برای این منظور معمولا تک بوته سالم و قوی را انتخاب کرده و بقیه بوته ها حذف می گردند. برای تنک کردن نباید بوته های اضافی را با ریشه از خاک خارج کرد، بلکه باید آنها را از سطح خاک قطع نمود تا ریشه بوته ای که باید باقی بماند صدمه نبیند. پس از تنک کردن جهت جلوگیری از صدمه دیدن بوته بوسیله وزش باد، اطراف آن را بوسیله خاک می پوشانند.
هرس بوته خربزه یکی از عملیات مهمی است که روی ارقام خربزه ایرانی انجام می گیرد و در برخی از نقاط خربزه کاری ایران مانند ایوانکی، گرمسار، اصفهان، مشهد، ساود، قم و نواحی اطراف سمنان متداول میباشد. در بسیاری از مناطق خربزه کاری مانند تربت جام و تایباد در خراسان رضوی که کشت در سطح وسیع انجام می گیرد، هرس بوته انجام نمی شود.
هرس گیاه خربزه در مرحله داشت و به منظور حداکثر باردهی گیاه انجام می پذیرد. هنگامی انجام می شود که ساقه اصلی حداکثر چهار تا شش برگ اصلی تولید کرده باشد. در این صورت ساقه اصلی سربرداری شده و تعداد شاخه های فرعی به دو عدد کاهش می یابند. تعداد میوه باقی مانده روی بوته حداکثر سه تا چهار عدد می باشد و بقیه هرس می شوند.
عملیات هرس به این ترتیب است که پس از ظهور اولین ساقه های فرعی وقتی که این ساقه به طول تقریبی پنج تا ۱۰ سانتیمتر رشد کرد ساقه اصلی را از برگ دوم و از بالای دو ساقه قطع می کنند. با قطع ساقه اصلی هر بوته خربزه دارای دو ساقه متقابل شده و تمام ساقه های فرعی ثانوی که به تدریج ظاهر می شوند، مجددا حذف می گردند. با رشد ساقه های فرعی به تدریج گلهای نر و ماده ظاهر می شوند که پس از تلقیح گل ماده میوه ها تشکیل می شوند.
یکی دیگر از اعمالی که در هنگام هرس انجام می گیرد، حذف گلهای گیاه بر روی شاخه های باقیمانده تا بند ششم یا هفتم ساقه ها است که به این عمل تراش هم گفته می شود. علت حذف گلهای اولیه این است که با حذف اندامهای زایشی مواد غذایی صرف جوانه انتهایی می شود و علاوه بر طولانی تر شدن عمر گیاه موجب گسترش آن در واحد سطح می گردد. در ضمن میوه های تولید شده در بندهای پایین بسیار کوچک بوده و از مرغوبیت خوبی برخوردار نیستند.
عمل تراش به این صورت می باشد که تمام ساقه های فرعی ثانوی که در محور برگها بوجود می آیند و همچنین گلهای نر و ماده و میوه های تشکیل شده را تا برگ ششم الی هشتم حذف کرده و فقط میوه هایی که از برگ ششم یا هشتم به بعد تشکیل می شوند و متناسب با قدرت بوته در روی هر ساقه یک یا دو میوه نگهداری می شود و بقیه گلها و میوه ها نیز حذف می گردند.
تراش بوته خربزه از آن جهت دارای اهمیت می باشد که در بسیاری از ارقام خربزه ایرانی میوه هایی که در نزدیکی محور اصلی و قبل از برگ ششم تولید می شوند، اغلب کوچکتر و نامرغوب تر از میوه هایی خواهند بود که در وسط یا نزدیک به انتهای ساقه تولید می شوند. این موضوع که بیشتر متکی بر تجربیات کشاورزان جالیز کار می باشد در مورد بعضی ارقام خربزه های ایرانی صادق بوده و به وسیله آزمایشات متعدد به اثبات رسیده است.
باید توجه داشت که عکس العمل ارقام مختلف خربزه در مقابل هرس و تراش بوته یکسان نبوده و عمل تراش تأثیری در کیفیت و کمیت محصولی برخی از ارقام ندارد. به طور کلی ارقامی که میوه درشت تولید می کنند حتما به هرس و تراش احتیاج دارند. ولی ارقامی که طبیعتا میوه های ریز بوجود می آورند فقط هرس می شوند و عمل تراش در آنها بی تأثیر بوده و می توانند چند میوه در هر بوته تولید کنند.
معمولا با گل گیری دو عمل انتخاب میوه و دیگری حفظ میوه های انتخاب شده در مقابل مگس خربزه انجام می شود. برای این منظور وقتی میوه ها به اندازه یک بادام رشد کردند و سالم تشخیص داده شدند، آنها را در برگی از همان بونه پیچیده و زیر خاک می کنند و به تدریج که میوه ها درشت تر می شوند روی آنها را با خاک می پوشانند. این عمل تا موقعی که میوه ها به نصف درشتی طبیعی خود می رسند، ادامه خواهد داشت. میوه ها در زیر پوششی از خاک رشد کرده و پوست آنها به تدریج ضخیم می شود و در ارقام خربزههای ایرانی که مشبک هستند شبکه روی پوست برجسته می گردد.
پس از سخت شدن پوست و برجسته شدن شبکه روی پوست خربزه با اطمینان به این که دیگر مگس خربزه در پوست میوه مؤثر نبوده و خطر تخم گذاری و کرم دار شدن میوه برطرف شده است، میوه ها را از خاک خارج ساخته و با یک چرخش نسبی و تدریجی برای رنگ گرفتن و رسیدن در مقابل نور آفتاب قرار می دهند.
در نقاطی که نور آفتاب شدید بوده و احتمال سوختگی پوست خربزه وجود دارد روی خربزه را با مقداری علف یا ساقه و برگ بوته همان خربزه می پوشانند. البته لازم به ذکر است که قبلا عمل زیر خاک کردن میوه فقط به منظور مبارزه با تخم گذاری مگس خربزه انجام شده است و امروزه با آشنایی کشاورزان به سموم حشره کش مانند دیازینون و مالاتیون دیگر عمل زیر خاک کردن میوه ها ضرورتی ندارد و برای مبارزه با مگس خربزه می توان تمام مزرعه را در مرحله گل و تشکیل میوه به فاصله دو تا سه هفته دو تا چهار بار سمپاشی کرد.
بعد از اینکه گیاه به رشد مطلوب خود رسید و میوه ها تشکیل شدند، میوه های موجود روی بوته ها به حداکثر مواد غذایی جذب شده از طریق ریشه ها احتیاج دارند. لذا در این مرحله اقدام به حذف جوانه انتهایی می کنند و مواد جذب شده بعد از این عمل صرف تغذیه میوه ها می شود. مزیت دیگر این عمل این است که با محدود شدن رشد رویشی از پراکنش گیاه در سطح مزرعه جلوگیری شده و رفت و آمد کارگران در بین ردیف – ها ساده تر می شود. در صورتی که عمل هرس خربزه به طور کامل و خوب انجام گیرد، در افزایش کیفیت خربزههای تولیدی تأثیر به سزایی خواهد داشت ولی در سال های اخیر با زیاد شدن سطح زیر کشت خربزه کمتر به هرس توجه می شود.
گرده افشانی
عوامل زیادی عملکرد و کیفیت محصولات خانواده کدوئیان را تحت تأثیر قرار میدهند که یکی از مهم ترین آنها گرده افشانی موفق می باشد. یکی از دلایل عدم توسعه کامل بذرها، گرده افشانی ضعیف می باشد. با وجود این که دماهای زیان آور می توانند قدرت حیات دانه گرده و کارآیی گرده افشانی را کاهش دهند، مشکل رایج در تولید محصول خربزه، فعالیت ناکافی زنبورها برای گرده افشانی می باشد.
خانواده کدوئیان که خربزه در آن جای دارد به علت اینکه دانه های گرده بزرگ و چسبنده دارند، نمی توانند به وسیله باد منتقل و گرده افشانی شوند. میوه خانواده کدوئیان دارای بذرهای زیادی می باشد. هر بذر از ترکیب یک دانه گرده با یک تخمک بوجود می آید و در یک گرده افشانی موفق باید بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ عدد دانه گرده زنده از گل تر به گل ماده منتقل شود.
گرده افشانی توسط زنبور تا قبل از ظهر خاتمه می یابد. گل های خربزه معمولا به مدت یک روز باز هستند. گلهای نر ابتدا ظاهر می شوند، سپس می میرند و ریزش می کنند. گلهایی که تلقیح نمی شوند، ریزش کرده یا به اصطلاح سقط می گردند. تعداد زیادی از گل های نر و میوه های کوچک ریزش می کنند که خطر زیادی متوجه بوته خربزه نمی شود. هر شاخه خربزه از نظر تئوری می تواند بین دو تا چهار میوه تولید کند. هر گل خربزه به هشت مرتبه و یا بیشتر تلقیح نیاز دارد.
بیشتر در گیاهشناسی خربزه، ارقام خربزه ، کشت خربزه، برداشت خربزه
