مقدمه
آناناس، گیاهی از خانواده برومو لباس، دارای ۴۵ جنس، حدود ۲۰۰۰ گونه، بومی نواحی گرمسیر آمریکا و تک لپه است. تنها استثنای این خانواده پیتکر نیا غلیکانا است که گرمسیری نیست. گیاهان این خانواده به صورت بوته و درختچه دیده می شوند.
آناناس منبع خوبی از ویتامین های A و C است. آناناس منوکارپیکه به شمار می رود، اکثر گیاهان خانواده برومولیاسه علنی، درختچه ای و یا به صورت دارزی روی درخت زندگی می کنند) هستند. تعدادی از گیا همان این خانواده به خاطر برگهای فیبری که دارند پرورش داده می شوند. آناناس با نام های مختلف نظیر پینا و یا آباکسی تنها گونه است که به خاطر میوه آن پرورش داده می شود.
منشاء و پراکنش
آناناس، اولین بار به وسیله اروپایی ها در زمانی که کریستف کلمب در سال ۱۹۹۳ در سفر دوم به جزیره گوادلوپ رسید، مشاهده نشده مهاجران اولیه آمریکا به خاطر شباهت این گیاه به میوه کاچ، نام آن را پپینا گذاشتند. تحقیقات اولیه گیاه شناسان نشان داد منشأ این گیاه جنوب شرق بزریل، پاراگوئه و شمال آرژانتین است؛ زیرا در این مناطق تعداد زیادی از نمونه های وحشی آناناس پیدا شد. لیال و آنتونی، در سال ۱۹۸۰ منطقه وسیعی بین ۱۰ درجه شمالی و جنوبی واقع در عرض جغرافیایی و با مختصات طول ۵۷-۵۵ درجه جغرافیایی را منطقه منشاء آناناس اعلام کردند. این منطقه بزرگ شمال غرب و شرق برزیلی، تمامی کلمبیا، گویان و سراسر ونزوئلا در بر می گیرد.
زمانی که کریستف کلمب، به آمریکا رسید، قبل أن أناس به صورت وحشی در تمامی مناطق گرمسیر آمریکا گسترش یافته بود. مدارک موجود نشان می دهد که آناناس در زمان کریستف کلمب، به انواع متعددی تقسیم شده که بیشتر آنها تقریبا بدون بذر بودند. بر طبق مدارک تاریخی، در زمان کریستف کلمب آناناس دارای مصارف متعدد شامل استفاده به عنوان دارو، غذا و شراب بوده است. طبق همین مدارک، در آن زمان واند مشخص و حتی برای آناناس وجود نداشته است. آناناس در حال حاضر در کشورهایی مانند برزیل، کوبا، هاوایی، کنیا، مکزیک، تایوان، جنوب آمریکا، أسترالیا، فیلیپین، چین و هندوستان کشت می شود. عمده ترین کشورهای صادر کننده آناناس شنأمل کاستاریکاریا، بلژیک، کوته دلویق، هلند، فرانسه فیلیپین، هندوراسم، پرتال واکوادور هستند.
تصویر ۱- شکل شاخ و برگ آناناس
اقلیم شناسی
منطقه عمده کشت و موقعیت جغرافیایی آناناس، بین ۳۰ درجه عرض شمالی تا ۳۰ درجه عرض جنوبی واقع شده است. آناناس در محیط های مختلف از نظر اندازه بوته تفاوت های زیادی از خود نشان می دهد، به ویژه وقتی آناناس در محیطی قرار گیرد که شرایط کاملا مساعد رشد را نداشته باشد.
خاک:
آناناس در خاک های مختلف به شرطی که از نظر زه کشی و تهویه مناسب باشد، رشد می کند. در مالزی در خاک های لومی شنی و در هاوایی در خاک های آتشفشانی رشد می کند. بهترین اسیدیته برای آناناس ۵/۵-۵/۴ میباشد.
آب و هوا:
آناناس تا ارتفاع ۱۵۵۰ متر از سطح دریا به خوبی رشد کرده و بارندگی ۱۵۰۰-۱۰۰۰ میلی متر برای رشد و نمو آن کافی است. زمستان برای رشد و نمو آناناس نباید سرد باشد. این گیاه زمستان ملایم، بدون هیچ گونه یخبندان و بدون سرما را می پسندد. (آناناس به خشکی مقاوم است و می تواند دوره های خشکی را تحمل کند که به این حالت اگزروفتیک می گویند). برگ دارای پارانشیم آن ذخیره آب است که می تواند رطوبت را در دوره کمبود ذخیره کند. برگ ها با کرک پوشیده شده اند و در سطح کوتینی روی اپیدرم رویی برگ را فرا گرفته است. آناناس از نظر فتوسنتزی جزء گیاهان کراسوله است. روزنه ها کوچک هستند و سلول های پارانشیمی در سطح زیرین برگ وجود دارد. آناناس تحت شرایط متنوع آبیاری قابل کشت هستند. مناطقی که بارندگی سالانه ۶۰۰ تا بیش از ۳۵۰۰ میلی متر دارند، می توانند قابلیت کشت داشته باشند.
بارندگی:
آناناس از نظر فنوتیپی جزء گیاهان اندک بوده و با داشتن ویژگی مقاومت به خشکی، می تواند دوره های طولانی خشکی را تحمل نماید. برگ دارای پارانشیم ذخیره آب است که رطوبت را در دوره های کم آبی ذخیره می کند. برگها با کرک پوشیده شده اند و سطح کوتینی روی برگ را فراگرفته است. روزنه ها کوچک هستند و در سطح زیرین برگ وجود دارند. زمانی که برگها توسعه کامل می یابند، ۳۸ درصد آب در شب هنگامی که روزنه ها باز هستند استفاده می شود. استفاده مفید آب برای آناناس، ۳/۳ برابر بیشتر از گندم است. این گیاه در شرایط متنوع آبیاری قابل کشت است. (از ۴۰۰ تا بیش از ۳۵۰۰ میلی متر) با این وجود، بهترین میزان بارندگی برای تولید ارقام تجاری بین ۱۵۰۰-۱۰۰۰ میلی متر بارندگی در سال است. پراکندگی مناسب بارندگی می تواند سبب ایجاد دوره های خشک سالی گردد. خاصیت مقاومت به خشکی آناناس باعث شده است که این گیاه در شرایط خشکی نیز قابل پرورش باشد.
دما:
احتمالا درجه حرارت مهم ترین عامل محیطی برای کشت آناناس است. کار دشواری است که محدوده کاملا مناسبی از دما را برای گیاه فراهم آوریم؛ زیرا دمای مناسب برای فعالیت فیزیولوژیک گیاه متفاوت است. در هر صورت همبستگی مناسبی بین رشد و نمو مناسب با دمای ۲۹ درجه وجود دارد. در فصل سرد، سرعت رشد کاهش می یابد. برگها کم عرض، سفت کوتاه، تعداد ساقه جوشها بیشتر، میوه ها کوچک و چشم بر روی میوه ها مشخص تر، گوشت میوه کدر و قند آن کمتر و اسید آن بیشتر می شود. درجه حرارت مناسب خاک برای رشد و توسعه مناسب ۲۹ درجه سانتی گراد است. در صورتی که دما زیر ۲۰ درجه سانتی گراد و بالاتر از ۳۶ درجه سانتی گراد برود، رشد قطع می گردد. درجه دمای بالای شب اثرات مضر بر روی کیفیت میوه دارد. بهترین درجه حرارت برای رشد میوه در هاوایی، ۲۵ درجه گزارش شده است.
در درجه حرارت بالاتر گزارش شده است که میزان اسید میوه کاهش می یابد. دمای مناسب خاک، برای رشد و توسعه ریشه ۲۹ درجه سانتی گراد و برای رشد شاخسارهها و برگها ۳۲ و دمای مطلوب برای رشد میوه بین ۳۰-۲۰ درجه سانتی گراد است. آناناس تغییرات کوتاه مدت آب و هوایی را نمی تواند تحمل نماید. و حتی دمای شب برای ساعات کم و برای چندین هفته در مدت زمستان می تواند سبب ایجاد لکه های نکروزه روی برگ شود. چنین کاهش حرارتی می تواند صدمات زیادی را به میوه وارد کند. دامنه ایده آل برای کم ترین و بیشترین دما، به ترتیب ۲۰- ۵ و ۳۲- ۲۵ درجه سانتی گراد است بیشترین دما در روز ۳۰ درجه و در شب ۲۰ درجه سانتی گراد است. هر چه از خط استوا دور شویم اختلاف دمای هوا بین فصول افزایش می یابد و در نتیجه تعداد روزهای لازم برای برداشت میوه نیز افزایش می یابد. عموما نزدیک به خط استوا اناناس را در ارتفاعات بیشتر پرورش می دهند.
ارتفاع مورد کاشت آناناس در نواحی مختلف متفاوت است. در هاوایی ۶۷۰ متر از سطح دریا، در مکزیک در عرض جغرافیایی ۱۸ درجه در ارتفاع ۲۵۰-۲۰۰ متر از سطح دریا، در آمریکای مرکزی در عرض جغرافیایی ۵/۱۴ درجه شمالی در ارتفاع ۱۵۵۵ متر و در جنوب آفریقا تا ارتفاع ۷۰۰ متر رشد می کند. در حالی که حداکثر ارتفاعی که در هاوابی آناناس در آن کشت می شود در عرض جغرافیایی ۲۱ درجه ۶۷۰ متر است. در جنوب آفریقای کوینزلند استرالیا حداقل دما برای مدت کوتاهی به هد یخ زدگی می رسد در حالی که در هاوایی دمای زمستان به ندرت زیر ده درجه سانتی گراد می رود. در هاوایی و در ارتفاع ۶۰ متر گیاهان کوچک، برگ های آن ها کوتاه تر، میوه متمایل به نوک تیز، گوشت میوه زرد کم رنگ، معطر میوه اندک و میزان اسید میوه زیاد است. اگر اندازه گیاه ناناس در حداقل اندازه باشند، دمای سرد در شب باعث تحریک گل نگیری در گیاه می گردد.
دمای سرد شب باعث افزایش واکنش گیاه به ترکیبات متحرک گل انگیزی می گردد. و موجب می شود که طول مدت دوره گل انگیزی آن در شرایط روز کوتاه، کم تر شود. با افزایش دمای بالاتر از ۲۸ درجه سانتی گراد، القای گل دهی با کاربرد مواد شیمیایی کم شده و با افزایش دما به طور خطی، در صد پیش گل دهی کاهش می یابد. در مکزیک میوه هایی که در ماه خرداد تا مرداد تولید می شوند، دارای اسید و مواد جامد محلول اندک هستند. این کاهش کیفیت میوه در مکزیک به علت اثرات مرکب دمای بالا، بارندگی زیاد و افزایش تعداد روزهای ابری در محدوده زمانی مذکور می باشند. گروه أسمون کاین آناناس در نواحی گرمسیر دارای باردهی بالا است در حالی که گروه آناناس کوییین در نواحی مجاور گرمسیر و نیمه گرمسیر دارای رشد و باردهی خوب است. گروه اسمورث کاین به دمای اندک حساس و دمای کم باعث قهوه ای شدن داخلی (سرمازدگی و سیاه شدگی داخلی) میوه می گردد. ولی گروه آناناس اسپانیایی قرمز کمتر حساس است.
نور خورشید:
نور خورشید دارای تأثیر عمده ای بر روی وزن میوه است. کاهش وزن میوه، بر اثر کاهش تابش نور خورشید است که به طور طبیعی، کاهش نور خورشید باعث کاهش رشد شاخسار و برگ می شود. روزهای ابری سیبا کاهش اندازه و افزایش اسیدیته می گردد. به طور تخمینی به اندازه هر ۳۰% کاهش در انرژی تابشی خورشید، ۱۰ درصد محصول کاهش پیدا می کند بالا بودن میزان شدت نور خورشید به ویژه در طی بلوغ میوه باعث ایجاد سوختگی بر روی میوه می گردد. در بعضی ارقام نظیر گروه کویین حساسیت بیشتری در مقایسه با گروه اسموته کاین به نور بالا وجود دارد و میوه های این گروه سوختگی سطحی بیشتری را نشان می دهند.
با سایه دهی، با کاربرد مواد پونتی، با پاشیدن مواد پوششی و یا انعکاسی نور می توان تأثیر زیان آور نور خورشید را بر روی میوه کاهش داد. پوشاندن میودها با روزنامه جهت جلوگیری از تأثیر منفی نور، در رقم کویین در ژاپن اعمال می گردد. در مکزیک، از علف برای پوشش میوه استفاده می کنند. تراکم زیاد بوته در مزرعه سبب کاهش خطی وزن میوه می گردد ولی موجبات افزایش عمل کرد کل گیاه، فراهم می آید.
طول روز:
رقم اسموث در هر موقع از سال میوه می دهد که بستگی به زمان کاشت میوه و رقم میوه دارد. بنابراین برای گلدهی روزهای کوتاه لازم نیست. در مکزیک پاجوش های آناناس در آخر تابستان برداشت می شود و در سال بعد در تیر تا مرداد ماه، تولید گل می کند و در زمستان میوه های آن برداشت می شود. اگر چه آناناس یک گیاه روز کوتاه نیست اما به طور کلی هرچه روز کوتاه تر باشد، گل دهی آن، در طول روز زیر ۱۰ ساعت، ۶۹% گل دهی آن و در طول روز زیر ۱۲ ساعت ۵۳٪ گل دهی آن ایجاد، در طول روز زیر ۱۶ ساعت ۳۰٪ گل دهی آناناس رخ می دهد.
درجه حرارت کم ممکن است اثر تقویت کننده ای بر گل دهی در روز کوتاه داشته باشد. در صورتی که به وسیله کاربرد نورافکن فلورسنس، طول شب شکسته شود، این کار باعث جلوگیری از گل دهی می شود. شبهای سرد پیش از بروز گل دهی اثر تقویت کننده بر روی گل دهی دارد. همچنین، برای گلدهی حداقلی از نور برای انجام رشد رویشی لازم است.
ساقه و گل:
طول ساقه به حدود ۲۰-۳۰ سانتی متر می رسد، در پایین باریک و در بالا پهن (حدود ۶ سانتی متر) است. ضخیم ترین بخش ساقه در زیر ناحیه جوانه انتهایی به ضخامت ۵/۷-۵/۶ سانتی متر قرار دارد. میان گرهها کوتاه و به حدود ۱ تا ۱۰ میلی متر می رسد و در وسط ساقه طویل ترین میان گره وجود دارد. مریستم ۷۰ تا ۸۰ برگ تولید می کند مگر اینکه مریستم قبل از بلوغ تبدیل به گل گردد. زمان بین کاشت و گل دهی، ۶ تا ۱۶ ماه طول می کشد که بستگی به رقم، اندازه قطعه تکثیری، زمان کاشت، آب و هوا و خاک دارد و متفاوت خواهد بود. در هر گره ساقه یک جوانه جانبی وجود دارد. این جوانه های جانبی تولید ساقه جوش و پاجوش می نماید که برای تکثیر آناناس به کار می رود.
پاجوش دم میوه شاخه هایی هستند که از جوانه جانبی بر روی دم گل به وجود می آیند و از آنها دو مرتبه در سال میوه به وجود می آید. پاجوش ها به طور مداوم تا برداشت و یا تا گل دهی رشد می کنند. بنابراین، پاجوش های دم میوه (پا دم گل) بلندتر هستند. پاجوش ها از نظر اندازه با یکدیگر تفاوت می کنند. پا دم گل به وزن ۲۵۰-۲۴۰ گرم و تاج، ۱۰۰ تا ۳۵۰ گم وزن دارد. پا دم گلها را می توان به وسیله کاربرد کلروفلورنیل تحریک به ازدیاد و ریشه دهی نمود.
ریشه:
ریشه های نابه جا از سر آغازه های ریشه در ساقه به وجود می آیند. ریشه ها را به دو دسته ریشه های خاک و ریشه های جانبی تقسیم نمود. ریشه های خاک از قاعده ساقه و تقسیم ریشه زیر سطح خاک منشاء می گیرند. ولی ریشه های جانبی، از ساقه و محل زاویه برگ با ساقه سرچشمه می گیرند. ریشه های خاک به هم فشرده ولی سطحی هستند و تا عمق حدود ۱۵ سانتی متر به خوبی رشد کرده و پایین می روند. ریشه های گیاه آناناس در خاکهای عمیق، نرم و حاصل خیز و عاری از موجودات انگلی (نظیر نماتد) می توانند تا عمق ۵۰ سانتی متری رشد کنند.
ریشه های جانبی، مواد غذایی و آب را جذب می کنند. قطر پراکنش ریشه ها تا شعاع ۱ / ۸۳ متری مرکز بوته است. بخش اصلی جذب کننده آب و مواد غذایی، بخش انتهای ریشه که غیر لیگینی و سفید است، هستند. ریشه هایی که فاقد این بخش سفید رنگ در انتهای ریشه هستند، فعال نبوده و خوب رشد نمی کنند. این ریشه ها جذب آب را به صورت ناکارآمد انجام می دهند. انتهای چنین ریشه هایی ممکن است به علت پوسیدگی ریشه و مورد استفاده واقع شدن برای تغذیه نمانند از بین برود.
برگها:
برگها به شکل مارپیچی بر روی ساقه واقع شده اند. یک جوانه خواب جانبی در کنار برگ بر روی ساقه وجود دارد. به طوری که اگر از یک گره بر روی ساقه به طرف نوک ساقه به طور مارپیچی بالا برویم، ۱۳ برگ باید بشماریم تا به برگ اولیه روی بخش فوقانی ساقه برسیم. در صورتی که از گره ای که مبدأ بوده ۵ دور زده باشیم، فیلو تاکسی برگ اولیه تا آن گره، پنج سیزدهم می شود. در هر ماه ۵ تا ۶ برگ بر روی ساقه ظاهر می گردد.
برگهای پیر نمی ریزند و یک گیاه بالغ دارای ۷۰ تا ۸۰ برگ فعال است. بهترین وضعیت برگ از نظر تغذیه ای و بلوغ برگی موسوم به برگ D می باشد که معمولا بعد از ۴ مارپیچ از پایین ساقه) بر روی ساقه ظاهر می گردد. در یک بوته معمولا بیش از ده برگ، D ملاحظه نمی گردد. برگهای نوع D طویل ترین برگها به طول ۱۰۰-۸۰ سانتی متر و از جوان ترین برگه ها به شمار می روند. به طور کلی برگها در آناناس به شش نوع شامل برگهای A.B.C.D.E.F تقسیم می شوند.
A: برگهای خارجی که کامل شده اند و در زمانی که پاجوش کاشته می شود، وجود دارند. قاعده برگ (neck) در این نوع دارای رشدی محدود است؛
B: برگها به طور کامل رشد نکرده و قلمه برگ (neck) از انواع دیگر دراز تر است.
C: برگهای پیری که قاعده یا گردن ندارند؛
D: برگهای این نوع در زاویه ۴۵ درجه بر روی ساقه قرار می گیرند. این برگها از نظر تغذیه ای کامل ترین نوع هستند و برای آنالیز از این برگها استفاده می شود؟
E: این برگها از نظر رشد کامل شده اند ولی رنگ آنها کاملا سیز نشده است؛
F: برگهایی که در بوته به طور راست ایستاده اند. کوچک و مقداری رنگی هستند.
برگ آناناس به علت وجود ساختمان (کرک) و حضور روزنه ها که در زیر کرک واقع شده اند دارای مقاومت به کم آبی است، هم چنین چند لایه از کرکه بر روی بخش زیری و بالایی برگ وجود دارد. وجود بافت منحصر به فرد ذخیره کننده آب در برخی گیاهان خانواه برومولیانسه از جمله آناناس در بخش فوقانی برگ و در زیر سلول های مزوفیل کلروفیل دار با چشم غیر مسلح قابل دیدن است. ضخامت این بافت ذخیره آب با توجه به سن گیاه و عوامل محیطی متغیر است. روزنه های برگه آناناس در طول روز از ساعت ۹ صبح تا ۲ بعدازظهر بسته است. سطح بالایی برگ سبز ولی سطح پایینی آن نقره ای رنگ است. در داخل ساختمان برگ بافتهای نگه دارنده آب و مجاری هوا وجود دارد.
به واسطه این ساختمان ویژه است که آناناس می تواند خشکی را تحمل نماید. تعداد روزنه در سطح برگ در رقم کاین، ۱۸۰ روزنه در هر میلی متر مربع و برای ارقام تریپلویید و تتراپلویید. به ترتیب ۱۳۲ و ۱۵۰ است. تعداد روزنه در آناناس در مقایسه با موز، ۲۲۰ روزنه در میلی متر مربع و مرکبات ۵۰۰ روزنه در میلی متر خیلی کمتر است.
گل آذین و گلدهی:
ایجاد گل دهی در آناناس بعد از افزایش سریع جوانه انتهایی است. ۵ تا ۶ رونی پس از این پدیده، دمگل شروع به دراز شدن می کند و هر گل آذین ۱۰۰ تا ۲۰۰ گل می دهد. در مرحله گل دهی در هر روز چند گلی باز می گردد، کلی دوره گل دهی آناناس در یک دوره ۴-۳ هفته ای انجام می شود.
گل به صورت نر ماده با ۶ پرچم، در سه حلقه تخمدان تحتانی، سه بر چه با تعداد بی شماری از تخمک است و دانه های گرده آن زنده و فعال اند، اما بذر تشکیل نمی گردد. رقم اسموث، کاما خودناسازگار است، تعداد ۱۰۰ تا ۳۰۰ عدد گل هرمافرودیت در محور گل آذین خود دارد، هر گل براکته دارد و گلها تشهد ترشح می کنند. هر روز تعداد ۵ تا ۱۰ گل باز و این روند مدت ۱۰ تا ۲۰ روز ادامه دارد، تخمک گل ها معمولا فعال و سالم هستند. خود ناسازگاری در آناناس با ژن ۵ که دارای چند آلل و ناسازگاری از نوع گامتوفتیک باشد، کنترل می گردد. در این نوع خود ناسازگاری لوله گردش در یک سود بالای کانال خامه متوقف می شود.
گرده افشانی:
هنوز مشخص نشده که برای رشد آناناس و گرده افشانی نیاز هست یا خیر؟ در ساختمان گل پرچم ها کوتاه تر از مادگی هستند و لذا برای گرده افشانی ممکن است به یک عامل خارجی نیاز باشد. اکثرارقام آناناس خود ناسازگار و دگر گشن هستند. ناسازگاری از نوع گامتوفتیک است و لوله گرده بعد از رشد و قبل از رسیدن به تخمدان، در جداره خامه متوقف می گردد.
میوه:
میوه آناناس یک میوه کاذب سوروسیس است. (سوروسیس)، به میوه ای اطلاق می شود که از مجتمع شدن گل برگهای گوشتی و اتحاد تخمدان های تحتانی آنها به وجود آید. در حقیقت، این میوه از اتحاد گل ها و بخش مادگی میوه کوچک حاصل می گردد. باکتری و قارچها می توانند از طریق شهددان می توانند وارد میوه شوند.
در میوه های طبیعی هشت ردیف گل با شیب ملایم و ۱۳ ردیف گل با شیب کوتاه وجود دارد. آناناس یک میوه مرکب است و از مجموعه تک میوه تشکیل شده است. تعداد تک میوه ها در یک میوه را می توان از تعداد میوه در امتداد طول میوه و در امتداد شیب ملایم ضرب در ۸ به دست آورد. مدت زمان لازم برای بلوغ میوه از زمان باز شدن آخرین گل ۴ ماه طول می کشد. کل زمان لازم از زمان آغازین گل تا بلوغ ۶ تا ۷ ماه طول می کشد. دما به طور شاخص می تواند زمان بلوغ را تسریع یا طولانی می نماید.
تقسیم سلولی میوه قبل از گل دهی انجام می شود، به طوری که بعد از گل دهی رشد میوه ناشی از افزایش حجم سلولی میوه است. میوه در هنگام بلوغ ۲۰ برابر وزن زمان گلدهی وزن دارد. مدل رشد میوه آناناس یک منحنی سیگموئید است و رشد میوه بعد از آغازیدن گل شروع می شود. رشد تاج میوه ۳۰ تا ۴۵ روز بعد از آغاز رشد میوه شروع می گردد. طبق تحقیقات انجام شده رشد تاج میوه تأثیری بر روی رشد میوه ندارد، اگرچه ترکیب گوشت میوه، ۷-۳ هفته قبل از برداشت و در مرحله تغییر رنگ پوست میوه از سبز به زردی، انجام می گردد.
بیشتر در ارقام آناناس
