هایپر تره بار | نهال زرشک

نهال زرشک مرغوب
نهال زرشک بیدانه
نهال زرشک سیاه
نهال زرشک مشهد

نام علمی: BERBERY

انگلیسی: BETTER

فرانسه : EPINE.NETFE

آلمانی : SAUERDORN

١گیاه شناسی

زرشک، از خانواده BERBERIDACEAE درختچه ای است با ۱۰ جنس و حدود ۲۰۰ نوع. تعدادی از گونه های آن زینتی بوده و در باغها کاشته می شوند تا گلهای زرد رنگ و طلایی و زیبایی خیره کننده آنها با پرپشتی زیاد، زینت بخش باغها در اواسط بهار شوند. عده ای دیگر از گونه ها، میوه های خوشه ای و ترشمزه ای می دهند که مصارف چاشنی غذایی دارند. بعضی از واریته های آن، دانه دار و برخی دیگر، بدون دانه اند. بلندی درختچه آن به زحمت به ۲ متر می رسد. گیاه یک پایه و گلهایش دو جنسی است یعنی، هر گل هم اندامهای نر دارد و هم اندامهای ماده. گل زرشک، مرکب است و از قطعات ۳ تایی تشکیل شده است که در ۲ ردیف حلقوی قرار گرفته اند. پرچمهای زرشک ۶ عدد هستند که در ۲ ردیف ۳ تایی قرار می گیرند. به صورت وحشی، در اروپا و آمریکای مرکزی و جنوبی، قفقاز، ترکیه، ارمنستان و ایران دیده می شوند.

در ایران انواع وحشی آن در دامنه های جنوبی و شمالی البرز از فیروزکوه تا ارنگه و طالقان و میانه و عمارلوی گیلان، بین بلندیهای ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ متر انتشار دارند. برگهایش چرمی و فاقد استمات یا منفذ در سطح بالایی است. این برگها در بعضی از واریته ها، صاف و در برخی دندانه دارند.

بوته زرشک، خاردار است و خارهای آن از تبدیل برگها به وجود آمده اند. که در محل اتصال خارها به شاخه پهنتر می شوند. وجود خارها در زرشک باعث شده است که این گیاه بتواند در مقابل کم آبی، مقاومت بیشتری از خود نشان بدهد. میوه هایش ترش مزه اند و بوته ها در بعضی از واریته ها، همیشه سبز و برخی دیگر، تنها در تابستان سبز هستند. صفات مشترکی که در همه گونه ها وجود دارند، به قرار زیرند:

۱- سطح فوقانی برگها در همه گونه ها بدون استمات یا روزنه اند.

۲ – روزنه ها به طور کلی در سطح زیرین برگ قرار دارند.

۳- رگبرگها کاملا مشخص، ولی در هم رفته، هستند.

صفاتی که گونه ها را از هم متمایز می کنند عبارتند از:

١ – بعضی از گونه ها دارای برگهای چرمی هستند و برخی برگها غشای نازکی دارند.

۲ – طول و عرض برگهای عده ای از گونه ها، زیادتر و در عده ای دیگر کمترند.

٣- خارها در بعضی از گونه ها، دارای قاعده ای پهن بوده و در برخی، باریک هستند.

۴- بلندی درختچه های بعضی از گونه ها، زیادتر و در عده ای، کمتر است.

۵ – رنگ میوه نیز تفاوت دیگری است که در گونه های مختلف دیده می شود. به طوری که در بعضی ها سبز، در برخی خاکستری و در تعدادی از گونه ها قرمز است.

۶- حاشیه برگها در بعضی از گونه ها، صاف و در عده ای دیگر، دندانه دار است.

۷- شکل برگها در برخی، بیضی کامل و در عده ای از گونه های گرد است.

۸- میوه های بعضی از گونه های آن هسته دارند و برخی بی هسته اند.

۹- انواعی از بوته های زرشک وجود دارند که تمام سال سبزند و انواع دیگر، در پاییز برگ می ریزند.

زرشک در بیرجند و اطراف آن به صورت اهلی، کاشته شده و هم اکنون باغهای وسیع و چندین هکتاری در این نقاط، با هدف بهره برداری کشاورزی و اقتصادی، وجود دارند.

۲آبیاری

زرشک عملا به آب و هوای کویری و خشک و گرم و پر آفتاب علاقمند است ولی در چنین مناطقی در ایران معمولا کمبود شدید آب مطرح است که باید حتما به وسیله آبیاری مصنوعی جبران شود.

در بیرجند و قائنات که مراکز اصلی تولید زرشک کشور ما هستند، آب مورد نیاز باغهای زرشکه بیشتر به وسیله قناتها تأمین می شوند.

مهمترین زمان آبیاری بوته های زرشک، با باز شدن گلهایش شروع شده و تا هنگام برداشت محصول ادامه دارد. هر گاه در همین فاصله زمانی آب کافی و لازم به ریشه های گیاه نرسد، میوه هایش پوک و خشک شده و در نتیجه، مقدار محصول پایین می آید. سایر مواقع هم باید تا آنجا که ممکن باشد، مثلا هفته ای یک بار، از آبیاری غفلت نکرده تا گیاه بتواند به رشد و زندگی عادیش ادامه داده و محصول کافی هم بدهد.

بر روی ساقه و شاخه های زرشک، خارهایی وجود دارند که اغلب در محل اتصال به ساقه یا شاخه پهن هستند. این خارها از تغییر شکل برگها به وجود آمده و باعث می شوند که گیاه زرشک بتواند در مقابل کم آبی مقاومت بیشتری از خود نشان دهد.

از آنچه تاکنون درباره آبیاری بوته های زرشک گفته شد، می توان این نتیجه را گرفت که اگر چه آبیاری در تمام مدت زندگیش اهمیت دارد ولی هر گاه هدف برداشت محصول زیاد باشد، در محدوده زمانی پس از ریختن گلهای آن تا یک هفته پیش از برداشت محصول) باید از آبیاری مرتب و منظم بوته های زرشکه به هیچ وجه غفلت نکرد. بیشترین و مرتبترین آبیاری در همین زمان لازم است.

این آبیاری ممکن است به وسیله جویها یا به کمک باران مصنوعی انجام گیرد. در فاصله بین دو آبیاری، بهتر است خاک تا اندازهای خشک شود تا ریشه ها بتوانند از فرصت استفاده کرده، بهتر رشد کنند. نهالهای تازه کاشته شده را معمولا هر ۱۰ روز یک بار آبیاری کامل می کنند. ولی هر گاه آب کافی در اختیار باشد بهتر است هر روز یک بار آبیاری شوند، زیرا در این صورت، گیاه با سرعت بیشتر رشد کرده و شادابتر می شود.

طرز و مقدار آبیاری، در زندگی بوته های زرشک فوق العاده مهم است چون به گیاه امکان رشد بیشتر و قویتر می دهد و مقدار محصولش را هم زیاد می کند.

زرشک به آبهای شور حساس نیست و حتی در مقابلش مقاومت نشان می دهد. البته به شرط آنکه خیلی شور نباشد.

۳آب و هوا

زرشک به صورت وحشی در آب و هوای مرطوب و هوای خشک می روید ولی مطابق آنچه دیده شده است، در آب و هوای خشک و کویری رشد بهتری کرده و میوه زیادتر و خوشمزه تری می دهد. البته مشروط بر اینکه، نیاز آبی آن به وسیله آبیاری کاملا تأمین شود. به نور مستقیم خورشید نیازمند است. چه نور مستقیم آفتاب در شکل و طعم و مقدار محصول میوه آن بسیار مؤثر است به طوری که بوته هایی که در سایه درختان باشند، محصول کمتری می دهند. در طول زمانی که درختچه زرشک بار دارد به آبیاری به موقع باید توجه داشت. نرسیدن آب کافی به ریشه های گیاه، باعث کم شدن محصول آن می شود.

آب و هوا در هر حدی که باشد، نور آفتاب زیاد و گرمایی حدود ۳۵ درجه حتما برایش لازم است تا بتواند میوه های فراوان و خوشرنگ و خوشمزه بدهد. در مناطق پرباران، مثل: دامنه های شمالی کوههای البرز، با وجود اینکه نیازی به آبیاری نیست ولی کمبود نور خورشید باعث تقلیل محصول آن می شود گرمای مناسب برایش، حدود ۳۵ درجه سانتیگراد است ولی گرمای ۴۰ درجه سانتیگراد را نیز بخوبی تحمل می کند. هر گاه گرمایش بیشتر از اینها باشد هم میوه ها، هم برگها و هم درختها صدمه می بینند. آب و هوایی نظیر آب و هوای بیرجند و قائنات برای کاشت بوته های زرشک جالبند و عملا هم بزرگترین باغهای زرشک کاری کشور ما نیز در همین حوالی قرار دارند.

در ارتفاعات شمال ایران، بوته های زرشک به صورت خودرو و وحشی در جنگلها فراوانند در حالت عادی، کمبود آب در این مناطق مطرح نیست و هوا نیز به اندازه لازم رطوبت دارد. با وجود این، حتی یک باغ زرشک در این منطقه تا امروز وجود ندارد. دلیلش هم این است که نوع زرشکی که در جنگلهای شمال ایران می روید، هسته داراست و مصرف چندانی ندارد. در نتیجه، فاقد اهمیت اقتصادی است و از آن تنها به منظور تهیه آب زرشک می توان استفاده کرد که نوشابه ای خوشمزه و گواراست. در برخی از دههای شمال ایران، از آن در تهیه رب زرشک نیز استفاده میکنند.

۴خاک

زرشک معمولا خاکهای شنی – رسی و سبک را به خاکهای سنگین رسی ترجیح می دهد. ولی قادر است حتی در زمینهای سنگلاخی که اغلب گیاهان در آن نمی توانند رشد کنند، نیز زندگی کرده و محصول خوبی هم بدهد. در جنگلهای شمال ایران درختچه های زرشک در زمینهای رسی رشد کرده و مقدار نسبتا تاچیز میوه های زرشک هسته دار محصول می دهند. ارتفاع درختچه در این نقاط هم بندرت از ۵/۱ متر بلندتر می شود. آنچه درباره نوع خاک برای زرشک کاری به طور عموم باید گفت، این است که از این لحاظ ادعای زیادی ندارد ولی با وجود این به زمینهای اسیدی چندان علاقه ای نداشته و در این نوع از زمینهاء معمولا اگر محصول بدهد، مقدارش ناچیز خواهد بود. در زمینهای اسیدی، رشدی کم دارد برعکس در زمینهای نسبتا قلیایی هم رشد درختچه و هم محصولش، خوب است. بهترین PH برایش حدود ۷ تا ۸ است. بدین طریق در زمینهای آهکی حاشیه های کویری، در صورت وجود آب کافی برای آبیاری، بخوبی رشد کرده و محصول می دهد.

شخم عمیق قبل از کاشت نهالها، رشد بعدی ریشه ها را تسهیل کرده، باعث رشد خوب درخت و ازدیاد محصول می شود پس از کاشت نهالها شخم سطحی چندین بار در سال به وسیله ROTIVATOR و هر بار اقلا یک روز پس از آبیاری، هم گیاهان هرز را از بین می برد و هم اینکه مانع تبخیر بی رویه آب شده و باعث می شود که آب در اختیار ریشه ها قرار گیرد و به رشد و نمو درختچه ها کمک کند. هر چه خاک آن قادر به نگهداری آب باشد در رشد سریع درختچه و بالا رفتن مقدار محصول اثر مثبتتری می گذارد. رطوبت دائمی زمین و بویژه خاکهایی که نمی توانند آب را از خود عبور داده و در نتیجه، باعث تراکم دائمی آب در زیر ریشه ها یا اطراف آن می شوند، به رشد و محصول زرشک صدمه می زنند. از همه آنچه گفته شد، نباید نتیجه گرفته شود که زرشک را باید تنها در خاکهای بخصوصی کاشت، بلکه آنچه که می توان اظهار کرد این است که کاشت آن در همه انواع خاکها از شنی گرفته تا رسی و از نسبتا اسیدی تا قلیایی امکان پذیر است. البته با در نظر گرفتن این موضوع که مقدار محصولش در خاکهای مناسب، بیشتر و در خاکهای نامناسب، کمتر است. ولی بهترین رشد و محصول را در خاکهای شنی – رسی قلیایی می دهد. زرشک در زمینهای نسبتا شور هم می تواند رشد کرده و محصول بدهد. شوری خاک اگر خیلی زیاد نباشد، بوته زرشک در مقابلش مقاومت می کند. رشد نهالهای زرشک در سالهای اول در خاکهای کاملا رسی، کم است و جالب نیست و چه بسا باعث خفه شدن و مرگ نهالها می شود اما درختچه های مسن، مقاومترند. بنابراین، کاشت آن در خاکهای رسی توصیه نمی شود.

۵کود

در نقاطی از کشور ما که زرشک به مقدار نسبتا زیاد و در باغهایی می کارند که از آنها تنها محصول زرشک برداشت می کنند مثل: مناطق جنوبی استان خراسان، معمولا به دادن مقدار نسبتا ناچیزی از کود حیوانی قناعت می کنند. همین کود مختصر حیوانی را هم همه ساله نمی دهند. در صورتی که زرشک سخت بدان نیاز دارد. در زمینی که زرشک کاشته می شود مثل: سایر زمینهایی که قرار است در آن نوعی میوه بکارند، قبل از کاشتن نهال مقدار کودی که برای هر هکتار توصیه شده به قرار زیر است:

١- کود پوسیده حیوانی ۷۰ تن

۲ – کود ازته به صورت N حدود ۱۰۰ کیلو

۳ – کود فسفره به صورت ,P20 حدود ۱۰۰ کیلو.

۴- کود پتاس به صورت KO حدود ۵۰ کیلو.

پس از پاشیدن کودهای فوق بر روی خاک با یک شخم عمیق کودها را به داخل خاک می فرستند تا در دسترس ریشه ها قرار گرفته و مورد استفاده آنها قرار گیرد.

با وجود غنی بودن خاکهای ایران مرکزی از کود K20 باید هر سال کود پتاسی را به وی داد چون زرشک و میوه هایش، نیاز مبرمی بدان دارند.

در سالهای بعد هم همه ساله کودهای ذکر شده در بالا، به همین مقدار و کود حیوانی نصف آن را به باغ زرشک داده و تنها به کمک ROTIVATOR باید آنها را به داخل خاک فرستاده، در دسترس ریشه ها زرشک قرار داد تا از آن استفاده کنند.

کودهای معدنی را به صورت کودهای برگی در مواردی که آبیاری به وسیله باران مصنوعی انجام می گیرد نیز به بوته های زرشک می توان داد. چون برگهای زرشک قادرند آب و مواد یا کودهای محلول در آب را هم جذب کنند، مشروط بر این که غلظت آن کمتر از ۱ درصد باشد. غلظتهای بیشتر از آن، باعث سوختن برگها و در نتیجه، از بین رفتن بوته ها می شوند.

کود سبز در صورت وجود آب کافی و امکان آبیاری، بسیار مفید بوده و مثل کود حیوانی قادر است که خواص فیزیکی خاک را بهتر کند. از جمله گیاهانی که برای کود سبز توصیه می شوند: شبدر برسیم TRIFOLIUM ALEAXANDINUM و فاسلیاPHCHLIA TANACETIFOLIA  و انواع چغندرها و هر نوع گیاهانی که تولید برگ زیاد می کنند، هستند.

در خیلی از باغهای زرشک جنوب خراسان در فصل پاییز مقداری از خاک، پای بوته های زرشک را برداشته و به جای آن ۲ تا ۴ بیل کود پوسیده می ریزند. این کار شاید به این دلیل در پای بوته انجام میگیرد که ریشه های زرشک بیش از همه در حوالی پایه بوته متمرکز شده و خیلی از آن دور نمی روند ولی این موضوع را هم باید در نظر داشت که بوته های زرشک علاوه بر کودهای آلی به کودهای معدنی نیز احتیاج دارند. در باغهایی که کودهای معدنی همه ساله داده نمی شود با وجود دادن کودهای آلی کافی یا حتی خیلی زیاد محصول زرشک نمی تواند به بالاترین سطح ممکن خود برسد.

۶انواع

زرشک از خانواده BERBERIDACEAE بوده و حدودا دارای ۲۰۰ نوع است که در آسیا، اروپا، آمریکای مرکزی و آمریکای جنوبی به صورت درخت یا درختچه با برگهایی خاردار یا بی خار دیده می شوند.

گلهای فراوانش به رنگ طلایی بسیار خوشرنگ بوده و میوه اش خوشه ای است در اروپا تنها نوع BERBERIS VULGARIS وجود دارد که در زمینهای سنگلاخی و آهکی هم می روید. چوبش، زرد رنگ و خیلی سخت است و در خاتم کاری و صنایع ظریفه مورد بهره برداری قرار می گیرد. در ریشه و پوست آن ماده ای به نام BERBERIN وجود دارد.

نوع زینتی با گلهای زرد رنگ وجود دارد که میوه هایش نیز به رنگ زرد هستند. این نوع زرشک معمولا به صورت درختچه در باغهای منازل یا پارکهای بزرگ و کوچک، کاشته می شوند.

نوع بی دانه آن در بیرجند و قاینات کاشته می شود به نام BERBERIS ORIENTALIS نامیده می شود که از آن در چاشنی خوراک مثل: زرشک پلو و ته چین پلو و همچنین مربا استفاده می شود. این زرشک در مناطق مختلف استان خراسان در باغهای زرشک کاشته می شود و بعد از رفع نیاز داخلی، مقداری از آن به کشورها و امیر نشینهای اطراف خلیج فارس صادر می شود

نوع دیگر زرشک دانه دار است که در جنگلهای شمال ایران به صورت وحشی فراوان بوده و به دلیل داشتن بذر، مثل نوع قبلی از آن در تهیه مربا یا زرشک پلو بهره برداری نشده ولی در تهیه رب زرشک و آب زرشک که نوشابه ای گواراست و باعث رفع تشنگی می شود استفاده می شود. میوه های بوته وحشی را در جنگلها معمولا از روی درختچه های خودرو جمع کرده، به فروش می رسانند.

ارتفاع بوته های انواع زرشکها، ساختمان و فرم برگهای آن و رنگ میوه ها، عواملی هستند که با اتکاء به آنها می توان زرشکها را به انواع مختلف تقسیم کرد. هیچ یک از انواع زرشکها به صورت خام مصرف نمی شوند و مزه همه آنها ترش است.

بعضی از انواع زرشکها، همیشه سبز بوده و برخی، تنها در بهار و تابستان سبز هستند. از انواع همیشه سبز معمولا به صورت گیاهان زینتی استفاده می شود. نوع BERBERIS JULIANA در مقابل سرما و یخبندان زمستانی، فوق العاده مقاوم است و ارتفاع بوته این گیاه زینتی، تا ۲ متر هم می رسد.

انواع زرشکهایی که تاکنون در ایران دیده شده اند عبارتند از :

۱- B. CRATAE GINA: جنگلی است و به صورت وحشی در دامنه های جنوبی البرز می روید. درختچه ای است به بلندی یک متر. درازای خار آن تا ۳ سانتی متر هم می رسد.

۲- B, INTEGERRIMA : بلندیش تا ۳ متر هم می تواند برسد. بیشتر در شمال آذربایجان یعنی، در اطراف خوی و قطور به صورت وحشی دیده می شود ولی در نواحی دیگر مثل منجیل تا زنجان، اطراف کرج هم وجود دارد.

۳ – B. ORIENTALIS: در جنوب خراسان در باغهای به صورت اهلی و به منظور بهره برداری کشاورزی کاشته می شود.

۴- B. VULGARIS : ارتفاعش می تواند تا ۵/۲ متر هم برسد و در شمال ایران و آذربایجان به صورت وحشی می روید.

۷ازدیاد

به طور کلی راههای ازدیاد زرشک به قرار زیرند:

١- پاجوش طوقه ای : زرشک به وسیله پاجوش ازدیاد می یابد: همه ساله نهالهای تازه ای از پای بوته ها به صورت پاجوشها تولید و رشد می کنند. پاجوشها از روی طوقه به وجود می آیند و به همین دلیل هم آنها را پاجوشهای طوقه ای می نامند. ازدیاد به وسیله پاجوش، مهمترین و متداولترین راه ازدیاد بوته های زرشک است. زرشک کارها هر سال پس از برداشت محصول یعنی پاییز، پای بوته ها را خاک می دهند تا بوته ها تحریک شده و پاجوشهای زیاد تری تولید کنند. به تناسب قوی یا ضعیف بودن درختچه ها، بعد از یک سال یا دو سال، می توان پاجوشهای ریشه دار و خوبی به دست آورده و در جای دیگر آنها را کاشت. هنگام جدا کردن پاجوشها از گیاه مادری، باید سعی کرد که پاجوشها ریشه های زیادتری داشته باشند. هر اندازه مقدار ریشه یک پاجوش زیادتر باشد، احتمال گرفتن آن نیز بیشتر است. تعداد پاجوشها در یک باغ زرشک می توانند آن قدر زیاد باشد که با فروش آنها یک درآمد دیگری نیز علاوه بر فروش میوه برای باغدار همه ساله به وجود آید.

خوبی مهم ازدیاد زرشک به وسیله پاجوش در این است که پاجوش پا نهال تمام خواص گیاه مادر را به ارث می برد بدین طریق با گرفتن پاجوش، تنها از درختچه های خوب و مقاوم به امراض و پر محصول می توان باغهای پر محصول و یکنواخت و یکدست ایجاد کرد. دلیلش هم این است که ازدیاد پاجوش ازدیادی است غیرجنسی و همان طوری که می دانیم در ازدیادهای غیرجنسی هر نهال تمام خواص گیاه مادری را تا حدود صد در صد به ارث می برد. این قانون برای همه گیاهان، از جمله برای زرشک، نیز صادق است.

۲ – خواباندن : هر گاه شاخه های جوان یک الی ۲ ساله را در پاییز در خاک بخوابانند، نخست ریشه داده و پس از یک سال از جوانه هایشان نهالهایی به تدریج سر از زمین بیرون می آورند. این شاخه ها را پس از آنکه خوب رشد کرده و قوی شدند، از گیاه مادر جدا کرده و در محل نهایی می کارند.

ریشه های زرشک در برابر سرمای هوا خیلی حساسند به همین دلیل توصیه می شود که پیش از بیرون آوردن نهالها از خاک، چاله های ۵۰×۵۰×۵۰ سانتی متر را آماده کنند و نهالها را به محض بیرون آوردن از خاک، فوری در چاله هایشان بکارند تا صدمه نبینند یا آنکه ریشه هایش را به وسیله کمی خاک و یک کیسه پلاستیکی قنداق کنند.

۳ – قلمه : اگر در اسفند ماه قلمه بزنند، قلمه ها ریشه داده و رشد می کنند و سال بعد یا حداکثر ۲ سال بعد، قابل کاشت خواهند شد. قلمه زدن تنها در بعضی از انواع زینتی، موفقیت آمیز است و ۲ سال بعد، قابل انتقال است.

۴ – بذر : زرشک دانه دار می تواند با بذر ازدیاد یابد. برای این کار بذر به مدت ۲ ماه در گرمای ۶ درجه بالای صفر گذاشته و پس از آن می کارند.

۸کاشت

نهالهای زرشک را در اواسط پاییز بعد از برداشت محصول و پس از اینکه زمین را آماده کرده اند، میکارند. برای آماده کردن زمین، کود پاشیهای لازم (چه کودهای شیمیایی و چه کودهای حیوانی) را انجام داده، سپس شخم نیمه عمیق می زنند. آنگاه چاله ها را مثل سایر درختان میوه ۵۰*۵۰*۵۰ سانتی متر حفر کرده و طبق روال کار، یک مشت کود فسفره و از ته داخل هر چاله به طور یکنواخت هنگام خاکریزی برای کاشت نهال با خاک مخلوط میکنند. نهال کاشته شده بدین طریق بلافاصله پس از گرفتن ریشه ها و شروع رشد، به اندازه کافی مواد غذایی یعنی کود در اختیار داشته و رشد متعادلش را آغاز می کند. در بعضی از مناطق که سرمای زمستانی شدید دارند، هنگام خاکریزی مقداری کاه هم در چاله می ریزند تا ریشه های بسیار حساس به سرمای نهال، یخ نزنند. باغهای زرشک را روی فرم های منظم یعنی مثلثی یا مربعی و یا مستطیلی با فاصله ۴×۴ متر یا ۵×۵ و یا ۷×۷ متر احداث می کنند.

پاییز بیشتر است، چه ریشه ها زمان بیشتری برای رشد و خودسازی در اختیار دارند. ریشه ها قادرند در گرمای صفر درجه نیز رشد اندکی داشته باشند و چون در زمستان برگی روی گیاه نیست تا مجبور باشد مواد جذب شده از زمین را به سمت برگها بفرستد، در نتیجه، تمام مواد جذب شده، صرف ساختن بافتهای خود ریشه می شود. اگر چه جذب مواد غذایی در سرمای زمستانی، به کندی صورت می گیرد و در نتیجه ریشه ها هم به کندی رشد می کنند. ولی همین رشد کند در مدت ۹۰ الی ۱۲۰ دوره زمستانی مقدار نسبتا جالبی می شود.

بعد از کاشت نهالها، از مراقبتهای بعدی نباید غافل شد و هر یک از کارها را به موقع و به طور دقیق طبق خواست نهالها انجام داد تا یک رشد سریع و متعادل برایشان امکان پذیر باشد. مهمترین این مراقبتها، آبیاری در نقاط کم باران است که زمانی باید انجام گیرد که گیاه بدان نیاز دارد. پس از رشد کامل و در زمان باردهی نیز همین موضوع باید با دقت رعایت شود تا گیاه بتواند قدرت باردهی خود را به خوبی نشان دهد.

۹برداشت

در صورت مراقبت کافی نهالهای زرشک هنگام رشدشان، در سن ۳ تا ۴ سالگی محصول دادنشان را شروع می کنند و هر بوته زرشک که کاملا به بار نشسته باشد، می تواند ۱۰ تا ۱۵ کیلو محصول بدهد. گرده افشانی زرشک به وسیله حشرات از جمله، زنبور عسل انجام می شود. زرشک معمولا روی شاخه های پارساله میوه می دهد.

بهترین زمان برداشته، وقتی است که دانه های زرشک کاملا یکنواخت قرمز شده باشند و این معمولا اوایل پاییز است. برداشت آن با داشته به دلیل وجود خارهای فراوان در بوته، دشوار است. برای این کار سفرهای زیر درختچه پهن کرده و با یک چوبدستی دراز ضرباتی آهسته به تک تک شاخه ها وارد می کنند تا هم میوه ها، روی سفره بیفتند و هم شاخه ها، صدمات زیادی نبینند. پس از چیدنشن، آنها را معمولا خشک کرده و به بازار و یا بازارهای خارجی برای صادرات عرضه می دارند. رنگ میوه ها در دوران رشدشان نخست سبز بعد، قرمز و در آخر، سیاه است.

آبان ماه معمولا زمان برداشت محصول زرشک است. در صورتی که بارانهای پاییزی اجازه دهند هر چه دیرتر محصول را برداشت کنند، بهتر است زیرا میوه شیرینتر و خوشمزه تر می شود. میوه نارس، کمی گرم است روش برداشت همان طوری که قبلا هم گفته شد، دست چینی و ترکه زنی است.

دست چینی از هر لحاظ بهتر از ترکه زنی است زرشک در چهار سال اول، محصول زیادی نمی دهد. از سال پنجم، نخستین محصول نستبا اقتصادیش آغاز می شود. در سال هفتم، میانگین محصولش به ۲ تن در هکتار می رسد. با بالا رفتن سن درخت مقدار محصول درختچه های زرشک نیز زیادتر می شود. بیشترین اندازه باردهی آنها، از چهارده سالگی شروع شده و تا ۲۵ سالگی ادامه می یابد. دوره باردهی زرشک حداکثر تا ۸۵ سالگی است. در بیرجند و قاین درختچه هایی وجود دارند که با وجود سن بالایشان، هنوز به اندازه کافی میوه می دهند.

طبق میانگین به دست آمده، درختچه های پنج ساله یک کیلو، هفت ساله هفت کیلو، و دوازده ساله بیست کیلو محصول می دهند. از هر ۴ کیلو زرشک تازه یک کیلو زرشک خشک به دست می آید. بهای هر کیلو زرشک از سایر میوه ها، خیلی گرانتر است. پس از چیدن زرشکها را روی پارچه ریخته و در آفتاب خشک می کنند. امکان خشک کردن آنها به کمک خشک کنهای ماشینی هم وجود دارد. زرشک خشک شده را در کیسه های بافته شده از نخ پنبه می ریزند و در محیطی خشک و دور از رطوبت، در گرمای ۳ تا ۵ درجه نگهداری می کنند.

روال عادی محصول دهی زرشک در جنوب خراسان این است که هر ۲ سال یک بار محصول می دهد ولی نباید این طور باشد چون برخلاف طرز محصول دهی متعارف همه میوه ها است. باید دلیل آن را جویا شد و راههای بهتر و همه ساله کردن محصول، بررسی شود.

۱۰ هرس

هرس در درختچه های زرشک، رسم نیست معمولا به بریدن شاخه های خشک شده و بیمار قناعت می شود با در نظر گرفتن اینکه زرشک تنها روی شاخه های پارساله میوه می دهد و هر شاخه هم تنها یک بار در زندگی به میوه می نشیند، تصور می رود که هنگام برداشت محصول بهتر است که شاخه های میوه دار را با میوه اش به وسیله قیچی باغبانی هرس کرد تا شاخه ای که از لحظه دادن محصول بی فایده روی درختچه باقی مانده و قسمتی از غذای شاخه هایی را که سال بعد باید محصول بدهند، به سمت خودش جذب می کند، حذف شود و در نتیجه، غذا و شیره غذایی بیشتری در اختیار شاخه های محصول دهنده سال بعد قرار گیرد تا بتواند در سال آتیه محصول زیادتری بدهد. شاید این طریقه از هرس، راه از بین بردن یک سال در میانی ALTERNANCE نیز باشد که بوته های زرشک گرفتار آنند یعنی، یک سال بار آورده و سال دیگر محصولی نمی دهند و این باعث خسران باغدارهایی می شود که اساس زندگیشان به برداشت محصول زرشک بستگی دارد.

بریدن پاجوشها از پای بوته ها به منظور ازدیاد درختچه ها نیز خود نوعی هرس است. هرس درختچه های زرشک را در فصلهای پاییز و زمستان باید انجام داد. هدف از هرس در سالهای نخست فرم دادن به درختچه است که معمولا دارای چند تنه است. از سال چهارم به بعد که کم کم دوران باردهی بوته زرشک آغاز می شود، آن را معمولا مث سندان هرس می کنند. به همین دلیل آن را هرس سندانی می نامند. چون از دور به شکل سندان است. چنانچه هرس مرتب، همه ساله و به طرز صحیح انجام نگیرد، مقدار محصول کاهش می یابد.

۱۱بیماریها و آفات

تحقیقات زیادی روی بیماریها و آفات بوته های زرشک تا کنون صورت نگرفته است. به طور کلی می توان گفت، آفاتش حشرات جونده و مکنده و همچنین قارچهایی هستند که به وسیله حشره کشها و قارچکشها با آنها مبارزه می شود. مهمترین بیماریها و انگلهای زرشک عبارتند از

۱ – زنگ سیاه گندم PUCCHINIA GRAMINI : زرشک میزبان حد واسطی برای زنگ سیاه که یکی از بیماریهای صعب العلاج گندم است می باشد. این قارچ یک دوره از زندگی خود را روی زرشک می گذارند. بنابراین، باید همیشه سعی کرد که محل زرشک کاری، از مزارع گندم دور باشد تا اسپورهای قارچ بر روی بوته های گندم انتقال تیابند. بعضی از شرایط جوی مثل: رطوبت و گرما نیز می توانند به این بیماری شدت دهند. رعایت تناوب زراعی از شدت بیماری در گندم میکاهد.

۲- سفیدک سطحی زرشک MICROSPHAERA : قارچی است که انگل زرشک است.

۳ – شته زرشک LIOSOMAPHIS BERBERIDIS : یکی از مهمترین آفات زرشک بوده که روی برگها و نوک شاخه های در حال رشد به سر می برد و از شیرهاش تغذیه می کند. سرعت ازدیادش، قوی است و از دید اقتصادی قابل توجه است.

۴- پروانه انگشتری MALACOSMA NEUSTRIA : بعضی از درختان میوه و تعدادی از درختان جنگلی، میزبان این آفت هستند. لارو پروانه مزبور برگخوار است و حتی رگبرگها را می خورد و تار می زند. پس از آنکه به شکل پروانه بالغ درآمد، تخمهایش را به صورت دستهای و کنار هم، دور شاخه، مانند: حلقه انگشتر، میگذارد.

۵- مگس گیلاس RHAGOLITIS : آفت درختان آلبالو و گیلاس است ولی به زرشک هم حمله می کند. لاروش از گوشت میوه تغذیه می کند.

۶- پروانه ابریشم باف ناجور LIMANTRIA DISPAR : آفتی است همه چیزخوار که علاوه بر زرشک، در روی درختان گلابی، گوجه و مو هم دیده شده است.

لارو این حشره، روزها در پناهگاه به سر می برد و شبها با سرعت زیاد از برگهای درختان تغذیه می کند. به طوری که درخت در مدت کوتاهی عاری از برگ می شود.

 

بیشتر در میوه های دانه ریز