نام علمی: MORUS
انگلیسی: MULBERRY
فرانسه: MURE
آلمانی: MAULBEERE
روسی: TYTb
١–گیاه شناسی
توت از خانواده MORACEAE و جنس MORUS است که در ایران ۲ گونه آن به نام توت سفید MORUS ALBA و توت سیاه MORUS NIGRA با واریته های متعدد دیده می شوند.
اصل آن از چین است ولی امروزه در خیلی از کشورهای جهان، مثل: تایلند، هند، ترکیه، ارمنستان، سوریه، ایران و تمام کشورهای دور تا دور دریای مدیترانه، وجود دارد. در ایران، توانسته خودش را چه در نواحی مرطوب و پر آب شمال ایران یعنی، گیلان و مازندران و چه در نقاط خشک و کم آب مانند: خراسان و آذربایجان، خوب تطابق دهد.
توت درختی نور پسند است که بلندی آن تا ۲۰ متر و کلفتی تنهاش تا ۱ متر هم می تواند برسد. پوست تنه آن خاکستری رنگ، با شیارهای زیاد است. اگر چه برگهای واریته های مختلف توت همگی تقریبأ قلبی شکلند ولی لبه بعضی از آنها دانه دار و برخی صاف بارنگی سبز و براق و دم برگی نسبتا بلند هستند.
میوه های مرکب آن استوانه ای یا بیضی شکل کشیده هستند. طول میوه های مرکب ۱ تا ۳ سانتی متر است و تک تک دانه ها با میوه های ساده خود دور محور اصلی میوه چسبیده و یک میوه مرکب را به وجود می آورند. پس از رسیدن، شیرین و پر آب و خوشمزه و گوشتی و قابل خوردن می شوند. به صورت تازه و خام یا به صورت خشک شده مصرف می شوند. به صورت خشک معمولا آن را بعنوان آجیل شیرین یا به جای قند با چای میخورند. واریته هایی از توت وجود دارند که یک پایه بوده و واریته دیگر دو پایه هستند.
برگ توت در بهار، برای تربیت کرم ابریشم و در پاییز، به مصرف تعلیف دام می رسد. از سالها پیش توانستند از بعضی از واریته های آن در پاییز هم در تربیت کرم ابریشم استفاده کنند. امروزه تعداد زیادی از واریته های توت منحصر به خاطر استفاده از برگهایشان، در پرورش کرم ابریشم تولید می شوند و هدف از نگهداری آنها به هیچ وجه تولید میوه نیست. این واریته ها در همین قرن در ژاپن به وجود آمده و تعدادی از آنها اکنون در گیلان هم وجود دارند. درختان توت میوه دهنده را نیز می توان با چند سال هرس قوی، بدون میوه کرد. از چوب توت در مصارف مختلف نجاری، بویژه تهیه تار، استفاده می شود.
و گل آذین درخت توت شامل ده گل است که به دور یک محور جمع شده و در زاویه اتصال برگها با شاخه های تازه قرار می گیرید. هر گل ماده شامل چهار کاسبرگ و یک مادگی است. مادگی از خامه کلاله و تخمدان تشکیل می شود. کلاله، دو شاخه بوده و در سطح بالایی، دارای موهایی ریز و متراکم است.
گل نر دارای یک ساقه اصلی کوتاه و ۴ کاسبرگ و ۴ پرچم است. هر یک از پرچمها شامل یک میله و یک بساک اند. بساک در سطح فوقانی از درازا دارای شکافی است که آن را به دو نیم تقسیم کرده و به گرده ها امکان پخش شدن در هوا را می دهد.
خامه گلهای توت مناطق گرمسیری، کوتاه بوده و طول خامه یکی از ویژگیهای مهم طبقه بندی این درخت محسوب می شود. هنگامی که گرده های گل نر به کلاله ها برسند، باروری انجام می شود. پس از این مرحله، خامه و کلاله از گل جدا شده دیواره تخمدان متورم گوشت دارد و پر آب شده و میوه تشکیل می شود.
۲– آب و هوا
از آنجایی که درختان توت واریته های مختلفی دارند، در آب و هوای متفاوت از نسبتا گرم تا معتدل و حتی نزدیک به سرد، کاشته می شوند. کاشت آنها در بالای مدار ۵۵ درجه، نیمکره، شمالی و نیمکره جنوبی با هدف تولید میوه به نتیجه نمی رسد. در شرایط ایران مرکزی از ۱۰ درجه بالای صفر، و در گیلان و مازندران از حدود ۱۲ درجه بالای صفر در بهار رشدش را آغاز می کند و بهترین گرما در جریان بهار و تابستان برای آنها بین ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتیگراد است. واریته های مختلف در مناطق سردتر و یا گرمتر به گرماهای دیگری (چه حداقل و چه بهترین گرما) نیاز دارند. بنابراین، اعداد گفته شده تنها برای نقاط معتدل صادقند. در این نقاط بالاترین گرمایی را که درخت توت می تواند تحمل نماید، ۴۵ درجه سانتیگراد است ولی در چنین گرمایی تمام فعالیتهای درخت قطع می شود. تنها تعرق برایش میسر است که آن هم در صورت تداوم، باعث خشک شدن قسمتی یا حتی تمام درخت و مرگش می شود.
در سرمای ۲ تا ۴ درجه سانتیگراد زیر صفر برگهای توت یخ زده و می ریزند. یخبندان دیررس بهاری در هنگام جوانه زدن درخت به جوانه ها صدمه زده و باعث کم شدن محصول می شوند.
برف زیاد، باعث خم شدن با شکستن شاخه ها می شود که به کمک قیم می توان تا اندازه ای مانع شکستن آنها شد. در نقاطی که بیش از یک متر برف می آید معمولا خسارت شکسته شدن شاخه ها خیلی زیاد است
درخت توت گیاهی نور پسند است. نور خورشید باعث تقویت رشد و افزایش شاخ و برگ درخت شده، تابش نسبتا شدید باعث کوتاهتر شدن فاصله میان گره ها و کوچکتر شدن برگها می شود ولی وزن خشک گیاه را افزایش می دهد. نور زیاد و گرمای خشک، باعث شیرینتر شدن میوه ها شده و بر عکس باران روی مزه میوه ها اثر منفی می گذارد و از شیرینش می کاهد.
۳– آبیاری
همه گونه های توت از نظر مصرف آب پرنیازند. در نقاطی که کاشته می شوند باید سالیانه حداقل ۶۰۰ میلی متر باران تازه آن هم به صورت یکنواخت در جریان سال وجود داشته باشد تا به آبیاری مصنوعی نیاز نباشد. مقصود از یکنواخت این است که هفته ای یک بار باران در تمام سال در منطقه نازل شود و بین ۲ باران فواصل زیاد تری نباشد.
آبیاری به صورت جوی و کرت زیر درختان و روی زمین باعث بزرگتر شدن میوه ها می شود بدون اینکه از خوشمزگی میوه هایش بکاهد. آب برای نقل و انتقال مواد غذایی و اکسیژن و هیدروژن لازم است. کمبودش می تواند باعث کند شدن فتوسنتز و در نهایت توقف آن شود. در صورت کمبود باران، آبیاری با فواصل نسبتأ کم، حتما لازم است و باعث نجات محصول و حتی گیاه می شود. نهالها در ابتدای کشت و زمان جوانی به آب بیشتری نیاز دارند و باید هر هفته یک الی ۲ بار آبیاری شوند. ولی به تدریج با بالا رفتن سن درختان نیاز آبی آنها کمتر می شود به طوری که در مناطق نسبتا خشک با بارندگی سالیانه حدود ۴۰۰ میلی متر هم کنار می آیند. در ایران مرکزی در نقاطی که باران سالیانه اش ۲۵۰ میلی متر یا کمتر است نیز درختان توت کهنسال دیده می شوند. ولی در این نقاط سطح تولید میوه پایین است. در میوه هایشان بسیار درشت و پرآب و شیرینند ولی این درختان، همگی کنار جویبارها کاشته شده اند و یا به صورت مصنوعی آبیاری می شوند. در نقاط کم آب درختان مسن باید حداقل هر ۱۰ الی ۱۵ روز یکبار آبیاری شوند.
۴– خاک
خاکهای شنی – لومی برای رشد درختان توت بسیار مناسبند. عمق خاکها هر چه بیشتر از ۵۰ سانتی متر باشد به ریشه های درختان توت امکان فعالیت زیادتری را می دهد که در نتیجه آن شرایط رویش و محصول دهی آنها بهتر می شود. مخلوط بودن خاک با مواد پوسیده گیاهی مثل: برگ یعنی، هوموس (HUMUS) ، به خاک امکان تنفس و به باکتری های موجود در آن امکان فعل و انفعالات زیادتر و بهتری را می دهد. خواص فیزیکی این نوع خاکها بسیار خوب بوده و ریشه ها قادرند به آسانی مواد معدنی به مقدار نیاز یا حتی بیش از آن را جذب کرده و در اختیار تنه و برگ، بویژه میوه های گیاه قرار دهند.
زمینهایی که قابل نفوذ آب نبوده و رطوبت را مدت زیادی در خود نگهدارند و باتلاقی شوند، مطلق استعداد کاشت درختان توت را ندارند همچنین در خاکهایی که در اثر تابش خورشید سله بسته و شکاف بردارند، نباید توت کاشت. در زمینهای رسی که قابلیت نفوذ هوا در آن کم است (زمینهای سرد)، رشد و نمو درختان توت غیر منظم و بسیار کند می شود. در چنین خاکهایی اگر قشرهای زیری هم سخت و در نتیجه قدرت نفوذ آب در آنها اندک باشد، ریشه ها به علت عدم دسترسی به هوا و اکسیژن خفه شده، می پوسند و همراه با آن برگها نیز به تدریج زرد شده و حتی درخت خشک می شود. زمینهای کاملا شنی هم برای ایجاد توتستان مناسب نیستند. چه همان طوری که می دانیم زمینهای شنی قادر به نگهداری آب نبوده و آن را به سرعت از خود عبور می دهند. در نتیجه، مواد غذایی که در آب محلولند نیز با سرعت نسبتا زیاد از دسترس ریشه ها بیرون رفته و هدر می روند. بنابراین، زمینهای شنی هم آب و هم مواد غذایی را هدر می دهند. به طور کلی بهترین زمین برای ایجاد توتستان، خاکهایی هستند که از طرفی امکان تهویه خوبی داشته باشند تا ریشه ها بتوانند به آسانی در آنها نفوذ و رشد کنند و از طرف دیگر قدرت نگهداری آب و مواد غذایی آنها کاملا متعادل باشد. بدین طریق می توان ادعا کرد که خاکهای لومی هوموس دار، مناسب ترین نوع خاک برای ایجاد توتستان است، چون همه این خواص را دارند.
درخت توت در خاکهای خنثی رشد مناسبی نشان می دهد به طوری که می توان آن را جزو گیاهان خنثی پسند به حساب آورد. بهترین PH برایش بین ۶ تا ۷ قرار دارد. در انتخاب زمین تونستان باید به این موضوع اهمیت داد و همیشه در خاکهایی به ایجاد توتستان پرداخت که خنثی باشند. اگر خاک آن کمی اسیدی بود با پاشیدن آهک بر رویش آن را اصلاح کرد. هر گاه قلیایی باشد، کودهای سولفاته قادر به بهتر کردن و سوق دادنش به سمت خنثی هستند.
۵–کود
کود دادن، یکی از واجبترین و در عین حال پر ارزشترین کاری است که در باغداری و تولید میوه ها می شناسیم متأسفانه در خیلی از باغها بویژه توتستانهایی که به منظور تولید میوه ایجاد شده اصلا عملی نمی شود بر عکس در توتستانهایی که برای تولید، برگ و تربیت کرم ابریشم ایجاد می شوند کود دادن، چه آلی و چه کانی، جاافتاده و دهقانان با آن کاملا آشنایی دارند. در توتستانهای تولید میوه باغداران به خیال صرفه جویی معمولا از کود دادن طفره می روند غافل از اینکه، صرفه جویی در چنین موردی نه تنها غلط بلکه بسیار زیان آور هست. انتظار ما از درخت جوانی که کاشته می شود این است که به سرعت رشد کرده و هر چه زودتر میوه دادن را آغاز کند ولی در همان سالهایی که میوه می دهد باید بتواند به رشدش هم ادامه داده، از طرفی شاخه های تازه تولید کند و از طرف دیگر ریشه های جوانی برای جذب مواد کانی ایجاد کند، تا تعادل فیزیولوژیکی وی به هم نخورد. اگر درخت میوه تنها جوانه های میوه تولید کند و از تولید شاخه های جوان غفلت کند، چندی نمی گذرد که تولید میوه هایش کم شده و یا به کلی متوقف می شود. بنابراین، یک درخت جوان باید هم میوه دهد. هم تولید شاخه های تازه کند و هم ریشه هایش رشد کند و این تنها زمانی برای نهال و یا درخت توت میسر است که به اندازه کافی کودهای مختلفه همه ساله دریافت کند.
کودهای علاوه بر این قدرت مقاومت درختها را در مقابل سرمای شدید بالا می برند، در مقابل آفات و بیماریها آنها را مقاومتر میکنند. کود کافی و صحیح جریان گل دادن و تبدیلشان به میوه را در بهار تسریع و تولید میوه به مقدار زیاد را مطمئن می کند.
در باغهای میوه هایی که کود نداده و یا مقدار کودی که می دهند ناکافی باشد، درختان در هر ۱۰ سال ۲ یا ۳ سال میوه های نسبتا زیاد ولی کوچک و تقریبا بی مزه می دهند. در صورتی که با دادن کود به مقدار کافی می توان همه ساله میوه های زیاد و خوب و درشت و پرآب و شیرین تولید کرد که بیش از ۸۰ درصدش عالی باشد. بنابراین، کود دادن همه ساله و به مقدار صحیح و محاسبه شده در باغهای توت مطمئنترین وسیله برای ازدیاد و بهتر کردن همیشه در نظر داشت که برای به دست آوردن بهترین نتیجه، کودها را باید نه تنها به مقدار کافی بلکه همچنین به موقع داد نه دیر تر و نه زودتر.
به منظور آگاهی از مقدار کود مورد لزوم باید اولأ نوع خاک شناسایی شود و ثانیا مقدار کود موجود در آن را به کمک تجزیه شیمیایی معلوم کرده و مقداری را که باید به خاک اضافه شود، نیز محاسبه کرد. این کار معمولا به عهده آزمایشگاههای خاکشناسی کشاورزی است. همان طور که بارها تذکر داده شده در ایران مرکزی به دلیل غنای خاک از دادن کودهای یتاسی خودداری می شود ولی مقدار کود ازته ۱۰۰ کیلوگرم به صورت N و همچنین ۱۰۰ کیلوگرم کود فسفر به صورت P2O5 پیشنهاد می شود. این کودها را نه یک بار بلکه در چند بار و در فواصل معین همه ساله به باغ توت می دهند، به طوری که جمع سالیانه انها ۱۰۰ کیلو از هرکود در هکتار شود.
۶ – انواع
از درخت توت معمولا با دو هدف کاملا متفاوت بهره برداری می شود.
۱- تولید برگ
۲ – تولید میوه
۱- تولید برگ :
به منظور تغذیه کرم ابریشم برای تولید ابریشم با صنایع نسبتا گسترده ای که در جهان صدها هزار کار برای کارگران ایجاد می کند. در این سمت، کشورهای پیشرفته بویژه از اوایل قرن بیستم کارهای زیادی انجام داده و واریته های زیادی با هدفهای مختلف ولی همگی به منظور تولید برگهای زیاد تر و لطیفتر به وجود آورده اند که امروزه در اغلب کشورهای تولید کننده از جمله: ایران (گیلان) کاشته شده و مورد بهره برداری است. ولی از آنجا که هدف ما در این بحث تنها تولید میوه توت است، به شرح آن نپرداخته و به همین جا بسنده می کنیم.
۲ – تولید میوه :
برخلاف دسته قبلی در بهتر کردن واریته هایشان، هیچ نوع بررسی و تحقیقی صورت نگرفته است. درختان این دسته از توتها میوه هایی شیرین و خوشمزه تولید می کنند که خام خورده می شوند و به دو گونه اصلی تقسیم می شوند.
الف – توت سفید MORUS ALBA
ب – توت سیاه MORUS NIGRA
الف – توت سفید MORUS ALBA
در مناطق زیادی از سطح کره زمین بین مدارهای ۵۵ درجه شمالی و ۵۵ درجه جنوبی چه به صورت اهلی و چه به صورت وحشی پراکنده است ولی میوه هایش تنها بین مدارهای ۴۰ درجه شمالی و ۴۰ درجه جنوبی شیرین و لذیزند. در مدار های بالاتر هم اگر چه میوه می دهند ولی معمولا نه به شیرینی خوشمزگی نقاط مذکورند و نه به آن فراوانی. بعضی از واریته های توت دیپلوئید بوده که فرم آنها استوانه ای و دراز است. برخی پولیپلوئید POLYPLOIDE با اندازهای خیلی کوتاهتر از قبلی ولی قطری کلفت تر هستند. (شکل ۵۲ و ۵۳)
تاج درخت توت سفید معمولا کوچک است ولی درختان خیلی مسن می توانند تاجهای بزرگی هم داشته باشند. در زمستان برگهایش می ریزد. شاخه ها اگر چه محکم به نظر می رسند ولی به آسانی می شکنند. برفهای سنگین زمستانی شاخه های درخت توت سفید را میشکند. جوانه هایش نازک و مخروطی و کوچکتر از جوانه های توت سیاه است .
برگها معمولا ۷ الی ۱۸ سانتی متر طول و حدود ۸ سانتی متر عرض دارند ولی در پرورش کرم ابریشم به کمک کودها، به ویژه کود ازته، وسعت آن را تا چندین برابر می رسانند.
شکل برگها بسیار متنوع ولی به طور خیلی کلی می توان گفت که قلبی شکل هستند.
حاشیه آنها می تواند صاف یا دندانه دار و یا با بریدگیهایی باشند. سطح بالاییشان بدون مو و کمی براق است. سطح پایینی برگها هم تقریبا بی مو بوده و تنها روی رگبرگها، موهایی دیده می شوند. دسته برگ حدود ۲ سانتی متر طول دارد. پوست درختش سبز نزدیک به خاکستری یا بریدگیهایی سطحی و تقریبا عمود بر سطح زمین است.
بریدن شاخه های درختان توت سفید برای تغذیه کرم ابریشم روشی است که از چین به سایر نقاط جهان رفته و متداول شده است.
درخت توت سفید از قرون قبل تا چندی پیش در ایتالیا، فرانسه و آلمان کاشته و در پرورش کرم ابریشم از آن استفاده می کردند. امروزه به دلایل اقتصادی پرورش کرم ابریشم در کشور های فوق متوقف شده است.
هر یک از گلهای نر به تنهایی دارای دسته نسبتا درازای با گرده های زرد و روشن هستند و حال آنکه گلهای ماده این میوه مرکب هر کدام کروی و بدون دسته اند.
انواع توتهای سفید ایران گروه بندی و نامگذاری نشده اند. همه آنها را به نام “توت” می خوانند. از لحاظ شکل و فرم ظاهری، می توان آنها را به میوه های کوتاه قد و میوه های بلند قد تقسیم کرد. توتهای اطراف بیرجند، کلفت و بلند قد هستند. در زابل، توتهایی به نام توت هندی وجود دارند که میوه های آن نسبتا نازک (به نازکی انگشت کوچک دست) ولی بسیار دراز به طول ۵ الی ۶ سانتی متر با مزه های بسیار شیرین هستند.
توت سفید هم به صورت خام و هم به صورت خشک شده اغلب به عنوان آجیل شیرین و یا همراه چای خورده می شود.
ب – توت سیاه : MORUS NIGRA
دو نوع توت سیاه وجود دارد: یکی درست مثل توت سفید بوده که تمام خواص و شکل و فرم آن را دارد و حتی مزه اش هم مانند توت سفید شیرین بوده تنها رنگش سیاه است. این توت و درخشش در ایران بسیار نادر است. نوع دیگر با تعداد درختانی خیلی زیادتر نه تنها از لحاظ رنگ میوه با توت سفید شباهتی ندارد بلکه مزه اش هم با آن بکلی فرق داشته و در ایران به نام شاه توت معروف است. شاه توت میوه ای است نسبتا کوتاه و کلفت که بسیار پر آب بامزه بین ترش – شیرین تا شیرین و پس از رسیدن به رنگ سیاه آلبالویی خیلی تیره در می آید. این میوه با در نظر گرفتن فرم کوتاه و کلفت آن می تواند پولیپلوئید POLYPLOIDE باشد.
درخت شاه توت در زمستان برگهایش را می ریزد. تنهاش معمولا کوتاه و در صورت مسن بودن، تاجش خیلی بزرگ می شود تا آنجا که در حد نهایت حتی ۶۰۰ متر مربع سطح زمین را می پوشاند. و می تواند بیش از ۲۰۰ سال عمر کند. ارتفاع درخت شاه توت متفاوت بوده و بین ۸ تا ۱۲ متر است.
رنگ پوست آن قهوه ای تا قهوه ای سیر ولی شاخه هایش تا اندازهای سبز روشن با دانه دانه های فراوان روی پوست آن است و در صورت بریدن شیره از آن ترشح می شود.
جوانه هایش نسبتا قوی و کلفت (قویتر از جوانه های درخت توت سفید) و براق به شکل بیضی مخروطی و به رنگ قهوه ای بنفش هستند.
طول برگهایش ۷ تا ۱۸ سانتی متر و عرض آن حدود ۸ سانتی متر است. فرم آنها بیضی تا قلبی شکل با حاشیه ای دندانه دار و نوک تیز و کوچک هستند. برگها در سطح بالایی سبز تیره رنگ بوده و تعدادی مو نیز رویشان دیده می شوند. سطح پایینی آن سبز روشن با موهای زیادتری هستند. طول دسته برگ حدود ۲ سانتی متر و کمی کلفته، با موهایی نسبتا زیادتر از برگ است از برگهای توت سیاه (شاه توت) در پرورش کرم ابریشم معمولا استفاده نمی کنند، چون کرمها با خوردن مقدار زیاد آن بیمار شده، اسهال می گیرند و تلف می شوند.
گل نر کوتاه و کلفت و به رنگ سبز تیره است. گل ماده از گل نر هم کوتاهتر است.
گوشت میوه ها از دیواره های گلها به وجود می آیند که رنگ آنها قرمز تیره یا آبی سیاه بامزهای مطبوع می شود. تنها کمی قبل از افتادن از درخت، قابل خوردن می شود، چون تاکی پیش از رسیدن مزه ترشی دارند که برای خوردن چندان جالب نیستند. زمان گلدهی آن معمولا اردیبهشت ماه است. پرنده ها به خوردنشان بسیار علاقمندند. بنابراین، به محض رسیدن باید چیده شوند. با توت سیاه خمیر یا ژله خوب و معطری درست می کنند.
شاه توت در اروپای مرکزی هم، تقاطی که زمستان ملایمی داشته باشند، می رویند..
در گیاه شناسی شاه توت را به نام توت سیاه MORUS NIGRA می نامند و حال آنکه در حقیقت تنها نوع پیشین (توت سیاه) می بایست به این نام خوانده می شد. میوه های شاه توت را معمولا خشک نمی کنند و تنها به صورت تازه مصرف می شوند. درختش اغلب پر رشدتر و بلندتر از درخت توت سفید است. گاهی اوقات به بزرگی یک درخت نسبتا تنومند گردو هم می رسند ولی معمولا ارتفاع آن در حدود ۱۵ متر است. شاه توت تا ارتفاع ۱۵۰۰ متر از سطح اقیانوسها و بیشتر می تواند به خوبی رشد کرده و میوه های فراوان هم بدهد. در اغلب نقاط ایران شاه توت، در یزد توت سیاه و در همدان توت شرابی نامیده می شود. درخت شاه توت را بومی ایران و ترکیه می دانند. در ایران در آذربایجان غربی و در حوالی دره قاسملو ارومیه به بیرجند هم وجود دارد. درختی است با قامتی متوسط تا ۱۵ متر. پوست تنه آن خاکستری تیره برگهایش سبز تیره و ریز با قاعده ای کاملا قلبی شکل و دارای دمبرگ کوتاه است. میوه های مرکبش درشت و کرکدار با پایه نسبتا کوتاه است. پس از رسیدن هنگام خوردن دستها و لبها را رنگی قرمز تا سیاه می کند که پاک کردن آن مشکل بوده و با صابون از بین نمی رود. بهترین راه پاک کردن دستها این است که برگهای شاه توت راه خوب مچاله کرده و بین دو کف دست آنها را به شدت مالیده و سپس دستها را با آب بشویند.
۷– ازدیاد
ازدیاد درخت توت مثل: بیشتر درختان میوه، به دو طریق صورت می گیرد:
١ – جنسی
۲ – غیرجنسی
۱- ازدیاد جنسی : میوه های واریته های مختلف توت بین خرداد الی مرداد می رسند. اندازه آنها یک الی ۴ سانتی متر و طعمشان از بی مزه تا خیلی شیرین است. درختان توت تقریبا از ۵ سالگی شروع به میوه دادن می کنند. برای بذرگیری میوه های رسیده را از روی درخت یا بهتر از زیر آن جمع آوری کرده، روی غربال با فشار آب شیر بذرها را از گوشت جدا و در سایه یا گرمای طبیعی اطاق خشک می کنند.
روشی که بیشتر توصیه می شود این است که میوه های رسیده چیده شده را ۴ الی ۵ روز داخل ظرفی در گرمای اطاق میگذارند تا خوب تخمیر شوند. آنگاه آنها را روی غربالی ریخته، به کمک فشار آب شیر و دست، بذرها را از گوشت جدا کرده و دوباره در داخل اطاق و دور از تابش مستقیم نور خورشید خشک می کنند. بهتر است بذر توت را در همان سال اول بکارند چون قوه نامیه اش به طور طبیعی تنها ۳ ماه حفظ می شود. هر گاه آنرا در گرمای پایین تر از ۱۰ درجه سانتی گراد نگهدارند، قدرت خود را تا یک سال و حداکثر حتی تا ۲ سال حفظ می کند ولی درصد رشد بذرها به شدت پایین می آید. قوه تامیه بذر توت بسته به واریته های مختلف بین ۲۰ درصد تا ۹۰ درصد متغیر است.
به طور کلی بذرهای توت را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
دسته اول، سنگین بوده و در آب فوری غرق می شوند. این بذرها قادرند قوه نامیه خود را برای مدتی نسبتا طولانی حفظ کنند.
دسته دوم، سبکترند. نخست روی آب شناور می مانند ولی به تدریج مقداری آب جذب کرده و به زیر آب می روند. اینها قوه نامیه خود را خیلی زود از دست می دهند. به همین دلیل باید هر چه زودتر کاشته شوند.
یک صد کیلو میوه توت، ۲ تا ۳ کیلو بذر می دهد. در هر کیلو بذر توت، حدود ۵۲۰۰۰۰ عدد بذر وجود دارد.
مقدار لازم برای کاشت آن در هر هکتار حدود ۱۲ کیلو بذر است. بذرها را در بهار یا پاییز میکارند، مدت لازم برای جوانه زدن بذرهای کاشته شده، در گرمای ۲۰ درجه سانتیگراد بین ۱۵ تا ۲۰ روز است. به شرط اینکه در این مدت بستر آن مرطوب نگهداشته شود، قبل از کاشت باید به زمین کودهای لازم را داد. پس از جوانه زدن بسترها به یک الی دو هفته سایه بان نیاز دارند. ازدیاد درختان توت به وسیله بذر بسیار ساده و در مقایسه با رویه های دیگر کم هزینه تر است. نکته ضعف در تفرق صفات نهالهای حاصله است که یکدست نخواهند بود. به همین دلیل از آنها معمولا در پیوند به عنوان پایه استفاده شده، رویشان جوانه توت پرمحصول شیرین و خوشمزه را پیوند می کنند.
۲- ازدیاد غیرجنسی : به منظور حفظ تمام خواص مادری هر گیاه ناچاریم آن را از راههای غیرجنسی ازدیاد کنیم. تنها از این راهها هست که گیاه به دست آمده، تمام خواص گیاهی مادری را خواهد داشت و تنها بدین وسیله است که می توان توتستانهایی یکدست با میوه هایی تقریبا هم شکل، هم اندازه، بامزهای مساوی ایجاد کرد. مهمترین راههای ازدیاد غیرجنسی عبارتند از :
۱- پیوند : عبارت است از انتقال بخش یا جوانه ای از گیاهی که میوه هایی عالی دارد. بر روی پایه ای ریشه دار با این منظور که گیاه به دست آمده تنها از همان میوه های عالی را به مقدار زیاد همه ساله تولید کند. مهمترین انواع پیوند در توت عبارتند از:
الف – پیوند شکمی
ب – پیوند اسکنهای
ج – پیوند مجاورتی
د- پیوند لوله ای
ه – پیوند روی ریشه
اگر چه از همه انواع پیوند برای درخت توت می توان استفاده کرد ولی معمولا پیوند ریشه بیش از همه متداول بوده و حدود ۹۰ درصد پیوندها بدین طریق انجام می شود. به همین دلیل، تنها به تشریح روش پیوند ریشه می پردازیم.
پیوند ریشه : به عنوان پایه و ریشه از نهالهایی که به وسیله بذر تولید شده اند، استفاده میکنند.
ریشه های یک ساله برای این کار مناسبترند. برای انجام آن، در بهار ریشه را در ارتفاع ۸ الی ۱۰ سانتی متر بریده و پیوندک را نیز مورب از زیر یک جوانه قطع کرده و به سرعت بین پوست و چوب ریشه فشار می دهند تا خوب در آنجا جای گیرد. آنگاه محل بریدگیها را نوار پیچ می کنند. این کار برای ایجاد تماس بین مریستم ریشه در نقطه برخورد با پیوندک انجام می گیرد.
سرعت عمل به این دلیل لازم است تا شیرابه های جاری شده در محل بریدگیها که عامل عمده در ارتباط بین پایه و پیوند است در مجاورت هوا خشک نشود. امروزه در گیلان بیشتر از همین روش در ازدیاد درختان توت استفاده می شود.
۲ – قلمه : تعداد معدودی از واریته های توت به وسیله قلمه زدن تکثیر می شوند. در ازدیاد به وسیله قلمه تمام خواص گیاه مادری، حفظ شده و نهال تازه تمام خواص مادریش را دارد. قلمه زدن دو نوع است:
الف – قلمه زدن چوبی
ب – قلمه سبز
الف – قلمه زدن چوبی : از سر شاخه های یک ساله، به قطر تقریبی ۱ تا ۳ سانتی متر، در هنگام خواب زمستانی قلمه گرفته و در سردخانه ها در گرمای ۵ درجه نگهداری می کنند تا گرمای خاک در بهار به ۱۴ درجه برسد. آنگاه آن را در زمین (حدود نیمه دوم فروردین در گیلان می کارند. هر قلمه باید ۴ تا ۵ جوانه در حال خواب داشته و طول آن به ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر برسد.
ب – قلمه سبز: شاخه های درختانی را که برای قلمه گیری سبز انتخاب شده اند در زمستان طوری هرس می کنند که برایشان تنها ۶ تا ۷ جوانه باقی بماند. این جوانه ها در بهار آینده تولید نرکهایی سبز به طول ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر و بیشتر می کنند. آنها را به طول ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر بریده به جز ۲ برگ انتهایی بقیه برگها را می چینند و در اردیبهشت یا خرداد ماه روی زمین می کارند
٣- خوابانیدن : به وسیله خوابانیدن نیز بعضی از واریته توت را می توان زیاد کرد.
۸–کاشت
درخت توت را می توان در بهار و یا در پاییز کاشت. در نقاط سرد با یخبندانهای زمستانی معمولا آن را در بهار می کارند تا نهالها از آسیب سرمای شدید زمستانی در امان باشنده. زمان کاشته در بهار هنگامی است که هنوز جوانه نزده باشند. کاشت آنها پس از جوانه زدن قابل توصیه نیست، چه ممکن است نهالها و جوانه هایشان صدمه دیده، حتی تلف شوند. در مناطق معتدل (مثل گیلان) و گرمسیر که خطر سرمازدگی ریشه ها در زمستان وجود ندارد می توان نهالها را در پاییز هم کاشت. قبل از کاشت، ریشه های مصدوم و ناسالم را قطع می کنند. باید از کاشتن نهالهای کوچک و بزرگ با هم خودداری کرد، تا در باغها درختانی هم اندازه و یکنواخت که وضع ایده آل در هر باغ و برای هر باغبانی است، ایجاد کنند.
در ایجاد باغ توت باید نوع درخت، نوع و اندازه و طعم میوه، تعداد نهال در واحد سطح، موقعیت جغرافیایی محل کاشته و نوع خاک و PH آن مورد توجه قرار گیرد.
پس از کود دادن و شخم زدن و آماده کردن زمین و مشخص شدن فواصل درختها از هم (معمولا ۳x۳ متر) گودالهای ۵۰*۵۰*۵۰ سانتی متری و حفر و نهالهای داخلشان کاشته می شوند. هر گاه PH خاک اسیدی بود قبل از حفر گودالها و شخم زدن مقداری آهک روی زمین می ریزند تا PH آن خنثی شود. چون بهترین PH برای توت ۶ تا ۷ است. در جلگه گیلان برای ایجاد باغهای توت تقریبا همه زمینها احتیاج به آهک پاشی دارند. ولی در سایر نقاط کشور چنین نیازی وجود ندارد. هنگام کاشت باید دقت کرد تا ریشه ها به طور آزاد داخل گودال جای گیرند. پس از خاکریزی اطراف آن را با پا می فشارند تا تماس لازم بین ریشه و خاک صورت گیرد. برای بهتر به نتیجه رسیدن، گودال را پس از کاشت نهال فوری آبیاری شدید می کنند. جلوگیری از خسارات ناشی از خشکی خاک، رشد علفهای هرز و سله شکنی جزو واجبات کار است.
معمولا ردیفهای شمالی – جنوبی را انتخاب می کنند تا از آفتاب بیشتری استفاده شده، باد خنثی و نفوذش بین درختها به حداقل برسد و تا سرحد امکان باعث ریزش بی موقع میوه های نیمه رسیده نشود.
این توصیه ها بیشتر برای کسانی است که مایل به داشتن توتستان به منظور برداشت میوه های آن هستند. برای آنهایی که میخواهند توتستانهایی به منظور تولید کرم ابریشم ایجاد کنند، کمتر صادق است.
برای آبیاری توتستانها یا درختان توت از هر روشی می توان استفاده کرد. مهم این است که در فواصل زمانی مناسب، آب کافی در اختیارشان قرار گیرد تا بتوانند هم از یک رشد طبیعی برخوردار شوند و هم میوه هایی شیرین و بویژه پرآب تولید کنند.
اگر چه در ایران (بویژه در گیلان باغهای توت متعددی برای تغذیه کرم ابریشم و تولید ابریشم وجود دارد ولی برای مصارف میوه آن درختان توت به صورت تک درختی یا حداکثر تنها چند درخت کنار هم کاشته شده، میوه می دهند. تولید میوه توت معمولا فقط یکی از درآمدهای جانبی کوچک باغدارها است.
۹– برداشت
توت به صورت خام یا خشک شده مصرف می شود. توت خشک را به عنوان آجیل شیرین می خورند. درخت توت در سال پنجم شروع به میوه دادن می کند و معمولا از سال هشتم یا نهم به حداکثر میوه دهی خود می رسد و مدتها در این سطح باقی می ماند. زمان برداشت محصول هنگامی است که میوه ها از حالت سبزی بیرون آمده، مثل شیشه براق می شوند. اغلب همه میوه ها با هم نمی رسند. به همین دلیل، باید آن را در چند نوبت چید. برای چیدن آن امروزه در ایران چادری روی زمین در سایه انداز درخت پهن می کنند و درخت را اگر تنومند نباشد با دست تکان می دهند تا همه میوه های رسیده روی چادر بیفتد و اگر تنومند بود با چوب درازی به شاخه ها ضربه می زنند تا میوه های رسیده روی چادر بیفتند. اگر ضربات قوی باشند تعدادی از میوه های نارس هم از شاخه ها جدا شده روی چادر می افتند، و یا روی درخت رفته و تک تک شاخه ها را تکان می دهند تا توتهای رسیده به داخل چادر بریزند. هرگاه بخواهند آنها را به صورت تازه مصرف کننده باید فوری پس از چیدن خورده شوند چون توت حتی در سردخانه بیش از ۲ تا ۳ روز قابل نگهداری نیست و اگر بخواهند خشک کنند فوری باید در آفتاب پهن شود تا مقدار زیادی از آبش را از دست بدهد. میوه خشک شده را بیش از یکی دو سال هم می توان نگهداری کرد. متأسفانه در ایران توت خشک به صورت بازار پسندی بسته بندی و عرضه نمی شود.
به محض رسیدن کامل توت باید آن را چید تا روی درخت تخمیر و خراب نشود یا اینکه به زمین نیفتاده و گل آلوده و غیر قابل مصرف نشود. در هر درخت معمولا خوشمزه ترین توتهایش رسیده ترین آنها هستند. ریزش باران به هنگامی که توتهای رسیده بر روی درختند، باعث بی مزه شدن میوه ها می شود. زمان چیدن بهتر است صبح زود باشد چون میوه ها هنوز در اثر تابش گرمای خورشید گرم و نرم نشده اند. میوه های رسیده به محض تکان دادن مختصر شاخه ها یا حتی تماس با دست از شاخه جدا می شوند. از این سبد به آن سبد کردن میوه ها باید خودداری کرد تا به دلیل ظرافت زیاد توتهای رسیده در اثر فشار له نشوند. میوه های بیمار یا له شده را بهتر است دست چین کرده، دور ریخت یا آنها را جداگانه مصرف کرد. زمان برداشت آن با شرایط جوی مناطق مختلف فرق کرده، از نیمه دوم خرداد تا اوایل مرداد است. در مناطق گرم میوه ها را زودتر و در مناطق نسبتا سرد دیرتر می چینند. تا آنجا که اطلاع دارم با توت هیچ نوع مربا یا کنسروی درست نمی کنند.
توت نه مسأله سرما زدگی بهاره دارد و نه برایش ترس سرمای زودرس پاییزی مطرح است. چون در بهار زمانی به گل می نشیند که هوا کاملا گرم شده و خطر بازگشت یخبندان از مدتها پیش وجود نداشته باشد. در پاییز هم چون میوه ای ندارد زود یا دیر رسیدن سرمای سخت زمستانی برایش بی تفاوت است.
۱۰– هرس
در پرورش کرم ابریشم، معمولا شاخه های برگدار توت را بریده، در اختیار کرم ابریشم میگذارند تا وی بتواند از برگهای آن که غذای منحصر به فرد این پرمها هستند تغذیه کند. این کار، خود نوعی هرس بسیار قوی برای درختان توت هم هست. چنین هرسی برای درختان توتی که به منظور میوه دهی نگهداری شده، باعث بی ثمر ماند نشان می شود. درختان توت میوه آور در ایران اصلا هرس نمی شوند. در حالی که به هرس نه چندان مختصری نیاز دارند. تا بتواند میوه هایی درشت و شیرین و خوشمزه بدهند. درختان هرس نشده اگر چه میوه می دهند و چه بسا از درختان هرس شده هم زیادتر میوه بدهند، ولی میوه هایشان ریز و اغلب کم شیرینند. در هرس درختان توت:
اولا همه شاخه های خشک شده یا بیمار باید، بریده و فورا سوزانده شوند. از ریختن شاخه های بریده بیمار زیر درختان باید احتراز کرد چه اغلب این بیماریها همان جا و داخل شاخه های بریده زمستان را گذرانده و با گرم شدن هوا در اوایل بهار جان می گیرند و نه تنها درخت مجاور بلکه می توانند تمام باغ را نیز آلوده کنند. البته این قاعده برای همه درختان میوه نیز صادق است.
ثانیه تمام شاخه هایی که به سمت داخل تاج رشد کرده اند و ما آنها را ترک می نامیم، به دلیل بی بار بودن و بی جهت مصرف کردن مواد غذایی باید هرس شوند. از همین نرکها در ازدیاد درختان توت می توان استفاده کرد. ثالثا همه شاخه هایی که تاج درخت را بی جهت شلوغ کرده و مانع رسیدن نور کافی به میوه ها و در نتیجه بی مزه شدن آنها شده نیز حذف می شوند.
بهترین زمان برای هرس هنگامی است که برگها ریخته و درخت در حالت خواب زمستانی باشد ولی در صورت لزوم، در سایر مواقع نیز می توان درخت توت را هرس کرد.
۱۱ – بیماریها و آفات
بیماریها و انگلهای درخت توت بیشتر در رابطه با تولید ابریشم در همه جهان، بویژه در ژاپن کشور اصلی تولید کننده ابریشم جهان، بررسی شده اند برای درختان توت میوه دهند، چنین بررسیها حتی در مقیاس کم هم صورت نگرفته، زیرا در همه جهان درخت توت را نیز به عنوان برگ دهنده برای تولید ابریشم می شناسند. تنها در ایران و چند کشور مجاور است که از میوه های آن نیز استفاده می شود. این بیماریها و انگلها به قسمتهای مختلف درخت توت حمله کرده و موجب خسارات زیادی می شوند. شناخت آنها و مبارزه با آنها از واجبات است. مبارزات می توانند شیمیایی بیولوژیکی یا حتی در صورت امکان ژنتیکی باشند.
خوشبختانه وضع به طریقی است که همه عوامل بیمار کننده و انگلها به همان نسبت که برای درختان توت برگ دهنده مضرند دقیقا به همان تناسب هم برای درختان توت میوه دهنده ضرر دارند. و اصلا این عوامل در مورد هر دو نوع از درختان کاملا یکی هستند. بنابراین، تمام تحقیقات انجام شده برای انگلهای درختان توت برگ دهند قابل بهره برداری در مورد درختان توت میوه دهنده نیز هستند. مهمترین آنها عبارتند از :
الف – بیماریها :
١- عوامل بیماری ویروسی:
بیماری موزائیک توت : عامل ویروسی دارد. روش خاصی برای مبارزه اش داده نشده راه پیشگیری آن این است که در خزانه مبتلایان به آن را حذف کرده و فورا بسوزاند تا از پخش آن در تمام باغ جلوگیری شود. در بیماری موزائیک، در اثر از بین رفتن کلروفیل رگبرگها نازک شده و در مقابل نور شفاف می شود. در شدت بیماری تنها رگبرگها باقی مانده و در سطح برگ لکه های کوچک زرد رنگی پدید می آیند و رشد گیاه متوقف می شود.
۲- عوامل قارچی :
عبارتند از بیماریهای بلایت سفیدک سطحی توت. بیماری مرگ سر شاخه توت و بالاخره زنگ توت، پوسیدگی بنفش ریشه. پوسیدگی ریشه که همگی وسیله سموم قارچ کش مبارزه می شوند.
۳- عوامل باکتریایی:
با همین اسم بیماری باکتریایی معروف است. که در اوایل بهار معمولا پس از بارندگی ظاهر می شود.
ب – انگلها :
در اینجا از انواع شپشکها و کنه ها می توان نام برد که علاوه بر آنها بعضی از پروانه ها، سوسکها و حلزونها نیز با تغذیه از برگها و میوه های آن، صدمات و خساراتی به درختان توت می زنند.
بیشتر در میوه های دانه ریز
