موجودات زنده روابط متقابلی بین خود و محیط دارند. این ارتباط نمایانگر ونمنع گسترش و پراکندگی نباتات مختلف از نقطه نظر سازگاری آنها با شرایط محیط می باشد. آب و هوا با بهتر بگوییم شرایط محیطی به چندین دسته تقسیم می شوند و هر کدام اثرات گوناگونی در رشد و نمو گیاهان دارند. این عوامل بیشتر اثر فیزیولوژیکی بر گیاهان داشته و عبارت از حرارت، رطوبت، نور آفتاب و ماه، باد و غیره می باشد. هر کدام از این عوامل در محل پیدایش و طرق گسترش و نحوه کاشت و پرورش گیاهان تأثیر فراوان دارند. نظر به این که کلیه گیاهان تحت تأثیر عوامل محیطی و اقلیمی نشو و نمو می کنند، به این نتیجه می رسیم که کاشت و پرورش هر نوع گیاه از جمله درختان میوه در صورتی امکان پذیر است که با شرایط محیطی منطقه سازگار باشند، در غیر این صورت کلیه فعالیتها بی نتیجه خواهد بود.
برای مثال اگر از بهترین خرما در عالی ترین و مرغوب ترین خاک در مناطق سردسیر کاشته شود از بین رفتن آن حتمی است، چون درخت خرما در مناطق با آب و هوای گرم و خشک رشدو نمو می کنند و در اثر سرما و یخبندان سلول های آن متلاشی شده و از بین می رود. بنابراین هر گیاهی بر حسب احتیاجات آب و هوایی و درجه سازگاری با محیط مورد کاشت و پرورش قرار می گیرد. فقدان و یا عدم هر کدام از اینها، سایر عوامل محیطی را تحت الشعاع خود قرار می دهند. برای مثال اگر کلیه عوامل محیطی به جز نور برای پرورش گیاه به بهترین وجه ممکن موجود باشد، گیاه قادر به ادامه زندگی نبوده و از بین خواهد رفت.
اگر آب را از این عوامل کم کنند و سایر عوامل در حد مطلوب و ایده آل باشد، نباتی نمی تواند زنده بماند و بذری سبز نمی گردد و در نتیجه گیاه نابود شده و از بین خواهد رفت. اگر حرارت را نادیده بگیریم باز هم فعالیت حیاتی امکان پذیر نیست و از بین رفتن گیاه حتمی است. گیاهان بر اساس میزان مقاومت شان نسبت به سرمای زمستانه به دو دسته حساس و مقاوم تقسیم می شوند. از آن جا که در درختان و درختچه ها میزان حساسیت و یا مقاومت به شرایط محیطی در زمان خزان و یا رویش متفاوت است لذا این تقسیم بندی گسترده تر گشته و بسته به مقاومت چوب در برابر سرمای زمستان و یا مقاومت جوانه گل در برابر سرمای بهاره تقسیم می شوند. به عنوان مثال چوب درخت زردآلو سرمای بسیار شدید را در زمستان تحمل می نماید ولی جوانه گل آن در برابر سرمای بهاره حساس است لذا کاشت آن محدود به مناطقی می شود که سرمای بهاره نداشته باشند.
مثال دیگر گیاهان همیشه سبز مناطق گرمسیر است که برخی از آنها سرمای نزدیک به صفر را تحمل مثل مرکبات می نمایند و برخی این مقاومت را ندارند و به سرما بسیار حساس مثل نارگیل، موز و انبه هستند از طرفی می توان گیاهان فضای سبز را بر اساس احتیاجات حرارتی شان در خلال فصل رشد به دو گروه گیاهان فصل خنک که عبارتند از گیاهانی که در دمای پایین حدود ۴ درجه سانتی گراد بذرشان جوانه می زند و خودشان نیز در هوای خنک بهترین رشد را دارند مثل کلم زینتی و غیره و گیاهان فصل گرم که عبارتند از گیاهانی که بذرشان جهت جوانه زنی احتیاج به حرارت های بالا دارد و خودشان نیز در هوای گرم بهترین رشد را دارند مثل فلفل زینتی و غیره تقسیم نمود. با توجه به اصول سازگاری گیاهان نسبت به آب و هوا، آن را هم می توان به چند دسته تقسیم نمود:
۱- گیاهان مناطق سردسیری.
۲- گیاهان مناطق نیمه گرمسیری.
۳- گیاهان مناطق گرم و مرطوب.
۴- گیاهان مناطق گرم و خشک.
الف – گیاهان مناطق سردسیر
منطقه ای را سردسیر مینامند که تغییرات درجه حرارت در فصول مختلف سال زیاد باشد. این مناطق دارای زمستان های سرد با میزان بارندگی زیاد و یخبندان های شدید و تابستان های گرم و طولانی می باشند. اختلاف درجه حرارت در گرمترین و سردترین روزهای زمستان و تابستان در این مناطق ممکن است به ۵۰ تا ۶۰ درجه سانتی گراد برسد، بدین معنی که در زمستان درجه حرارت محیط تا ۲۰- و گاهی ۳۰- درجه سانتی گراد و در تابستان ها بین ۳۰ تا ۴۵+ درجه تغییر می کند. درختان میوه ای که در این مناطق مورد کاشت قرار می گیرند نسبت به سرما مقاوم می باشند. علت مقاومت گیاهان در برابر سرما بیشتر به خاطر دوره استراحت و توقفه کلیه فعالیت های حیاتی و ذخیره شدن مواد غذایی زیاد در بافت ها و سلول های گیاهی را می توان نام برد. درختانی کے در این مناطق مورد کاشت قرار می گیرند که از نظر خواص فیزیکی و غیره طالب چنین آب و هوایی باشند مانند سیب، گلابی، گیلاس، آلبالو، هلو، زردآلو، آلو، گوجه و غیره. دوره فعالیت این درختان از اواخر اسفند و اوایل فروردین با گرم شدن تدریجی هوا شروع می شود و در اواخر مهر و اوایل آبان خانمه یافته و دوره استراحمد زمستان شروع می گردد. اولین اعضایی که فعالیت حیاتی را شروع می نمایند ریشه ها هستند و با جذب مقدار زیادی ب غلظت شیره را از قسمت پایین کم کرده و شیره خام از طریق آوند چوبی آغاز می گردد و آخرین عضو هم که در پایان فصل فعالیت حیاتی به مرحله استراحت می رسد باز هم ریشه درخت است. در این مرحله فعالیت ریشه به خاطر جذب مقدار زیادی مواد غذایی و انتقال آن به اندام های هوایی درخت و ذخیره شدن آن ها در سلول ها می باشد. چون در پایان فعالیت حیاتی گیاه اعضای جدیدی تولید نمی کند بلکه مواد غذایی محلول در آب از طریق ریشه جذب شده و به قسمت های هوایی می رسد. در اثر باد و حرارت و تنفس گیاه، آب، اضافی تبخیر شده و غلظت شیره نباتی بالا می رود که این عمل مقاومت گیاه را در مقابل سرما افزایش می دهد. از طرفی دوران سرما و استراحت زمستانه برای این درختان از نقطه نظر تولید اندامهای زایا ضروری می باشد و اگر این دوره سرما به گیاه تولید میزان محصول بسیار کم شده و یا اصلا میوه نمی دهند. همچنین طغیان آفات و امراض این درختان زیاد خواهد بود.
ب- گیاهان مناطق نیمه گرمسیری
منطقه ای را نیمه گرمسیری می نامند که دارای تابستان های گرم و مرطوب و زمستان های خیلی ملایم با درجه حرارتهای حداقل صفر و به بالا با میزان بارندگی بسیار زیاد در اغلب فصول سال مانند مناطق شمالی ایران شد. رطوبت نسبی هوا در این مناطق بین ۶۰ تا ۷۰ درصد بوده و حداقل درجه حرارت آن ۱- درجه زیر صفر و حداکثر ۴۰ درجه سانتی گراد می باشد. فعالیت حیاتی گیاهان در این نوع آب و هوا از اواخر بهمن شروع شده و در ویل دی ماه تا حدی راکد می گردد. علت رکود دوران فعالیت به خاطر پایین بودن درجه حرارت از حداقل میزان مورد احتیاج گیاه برای ادامه زندگی می باشد ولی این توقف فعالیت حیاتی گیاهان مانند مناطق سردسیری نبوده و مدت آن بسیار کوتاه می باشد و اغلب گیاهان نیمه گرمسیری در دوره استراحت، برگهای خود را از دست نمی دهند و خزان نمی کنند. از مهم ترین گیاهان که طالب این نوع آب و هوا می باشند می توان زیتون، مرکباته جای، انجیر، ازگیل، گوجه سبز، زرشک، زالزالک و غیره را نام برد. مرکباتی که از مناطق نیمه گرمسیری مورد کاشت و پرورش قرار می گیرند اکثر میزان درصد قندشان کمتر بوده و دارای درونی ترد و آبدار و پوستی نازک می باشند.
ج- مناطق گرم و مرطوب
منطقه ای را گرم و مرطوبه مینامند که در تمام مدت سال درجه حرارت محیط در آن کمتر از ۱۰ درجه و رطوبت نسبی هوا پایین تر از ۷۵ درصه نباشید. تغییرات درجه حرارت در چنین منطقه بین حداقل ۱۰ و حداکثر ۵۰ درجه سانتی گراد و تغییرات میزان درصد رطوبت آن از ۷۵ درصد تا حد کامل اشباع در حدود ۹۰ درصد در نوسان می باشد. گیاهانی که در این مناطق بیشتر مورد کاشت قرار می گیرند، انواع مرکبات، خربزه درختی، بعضی از ارقام خرما و گل های گیاهان مختلف در این مناطق پرورش می یابند. در این مناطق اصولا در پاییز و زمستان و ماه اول بهار گیاهان مناطق نیمه گرمسیری و سردسیری از جمله انواع سبزی و صیفی را به طور غیر فعل مورد کاشت قرار داده و به بازار عرضه می دارند که با قیمت مناسب به فروش می رسد.
د- مناطق گرم و خشک
این مناطق از نظر میزان درجه حرارت بین حداقل ۱۰ و حداکثر ۵۵ درجه تغییر نموده و رطوبت نسبی هوا در این مناطق در حداقل میزان خود می باشند. اغلب گیاهانی که در این مناطق رشد و نمو نمایند در تمام فصول سال سبز بوده و اغلب قادرند درجه حرارت های تا ۵۵ درجه حتی بیشتر را تحمل کنند. از مهم ترین گیاهان این مناطق آناناس، آواکادو، نارگیل، انواعی از خرما، موز و غیره را می توان نام برد.
طبقه بندی گیاهان بر اساس عادت رشدی و شکل و نوع ساقه هوایی
در این تقسیم بندی گیاهان به دو دسته خشبی یا چوبی وعلفی تقسیم بندی می شود.
الف – گیاهان چوبی یا خشبی
که دارای اندام ها و بافت های چوبی هستند خود به چهار دسته کوچک تر یعنی درخت، درختچه، خزنده و پیچها تقسیم می شوند. لازم به ذکر است که در گروه خزنده ها و پیچها ارقام غیر خشبی و علفی نیز وجود دارد. درخت معمولا گیاهی دایمی با یک تنه اصلی مستقیم و مرتفع است مثل کاج و چنار ولی درختچه مثل شمشاد یا تمشک به جای یک تنه اصلی چندین شاخه اصلی دارد که از سطح زمین رشد می کنند. گیاهان چوبی خزنده مثل مو با وجود این که دارای یک ساقه خشبی واحد هستند ولی بدون قیم نمی تواند روی تنه خود بایستد.
ب- گیاهان علفی
خود به دو دسته کوچک تر یعنی علفی و خزنده تقسیم می شوند. دسته اول یعنی علفها نیاز به قیم ندارند مثل اطلسی و شمعدانی و دسته دوم یعنی خزنده ها روی زمین حرکت می کنند. گیاهان چوبی عمدتا چندساله اند در صورتی که گیاهان علفی ممکن است یک ساله، دوساله و یا چندساله باشند. در مناطق معتدله شاخ و برگ گیاهان علفی چندساله هر سال در زمستان در اثر سرما از بین می روند ولی ریشه آنها زنده می ماند و در بهار سال بعد دوباره شاخ و برگ جدید تولید می نمایند. از این گروه می توان به کوکب، نعناع و توت فرنگی اشاره کرد. به طور کلی گیاهانی که در زمستان برگهای خود را از دست می دهند مثل بید، نارون و چنار خزان دار نامیده می شوند و آنهایی که مثل ماگنولیای تابستانه در سراسر سال دارای برگ هستند همیشه سبز نامیده می شوند. البته در گیاهان همیشه سبز ریزش برگ وجود دارد ولی این عمل به تدریج صورت می گیرد و همواره روی آن مقداری برگ وجود دارد که آن را سبز نگه می دارد. گیاهان خزان دار معمولا مربوط به مناطق معتدل هستند و گیاهان همیشه سبز مربوط به مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر و گروهی مثل بازدانگان مربوط به مناطق سرد جهان هستند.
گروہ بندی گیاهان بر اساس عکس العمل به طول روز
همه گیاهان به یک اندازه به نور نیازمند نیستند. بعضی از گیاهان نیاز به نور فراوانی دارند و بعضی دیگر به نور کمتری نیاز دارند. گیاهان از نظر نیاز نوری به سه گروه تقسیم می شوند.
۱- گیاهان روز بلند (LBP ): در این گیاهان پس از آن که به یک حداقل رشد رسیده باشند، انتقال از مرحله رشد رویشی به رشد زایشی با افزایش طول روز تسریع می شود به عبارتی روزهای کوتاه گلدهی را به تأخیر می اندازد. نخود و گلرنگ را می توان جزء این گیاهان محسوب کرد. میزان حساسیت به طول روز در تمام گونه های روز بلند یکسان نیست.
٢- گیاهان روز کوتاه (SDP): در این گروه گیاهان لازم است طول روز از محدوده مشخصی کوتاه تر باشد تا گیاه وارد مرحله زایشی گردد. روزهای بلند گل دهی را به تعویق خواهد انداخت، گیاهان روز کوتاه برای به گل رفتن نیاز نوری کمتر از ۱۲ ساعت دارند که در نقطه مقابل گیاهان روز بلند قرار می گیرند، مثل گل داوودی، آفتابگردان و غیره.
۳- گیاهان بی تفاوت (NEP): هرگاه واریته های یک گونه گیاهی عکس العملی به طول روز نشان ندهند آن گونه را می توان بی تفاوت محسوب کرد. گیاهان بی تفاوت به طول روز برای نگه داری در منزل بسیار مناسب و مطلوب هستند. مثل گل حنا یا بگونیا که حساسیتی نسبت به طول روز ندارند و در تمام طول سال گل دارند.
