ایجاد و نگهداری باغ های چای
خاک مناسب
چای گیاهی است که نیاز فراوان به عناصر سنگینی چون منگنز (Mn)، آهن (Fe) و آلومینیم (Al) دارد. گیاه این عناصر را تنها در محیط های اسیدی می تواند جذب کند، به همین علت چای گیاهی است اسیدی دوست و رشد و نمو آن فقط در خاک های اسیدی امکان پذیر است، یادآوری می کنیم که اسیدی بودن یا قلیایی بودن یک خاک پس از تعیین pH آن مشخص می شود.
چنانکه می دانیم منظور از pH لگاریتم معکوس غلظت یون های هیدروژن موجود در یک محلول است یعنی:
اگر مقدار pH بیشتر از ۷ باشد خاک قلیایی و اگر کمتر از ۷ بأشد خاک اسیدی است و در صورتی که مساوی ۷ باشد خاک خنثی است.
در روی زمین برای تشخیص اسیدی بودن یا قلیایی بودن از اسید کلریدریکه نیم نرمال استفاده می شود. اگر با ریختن چند قطره از این اسید در خاک جوشش ملاحظه شود خاک قلیایی و در غیر این صورت خاک اسیدی است. واکنش شیمیایی در خاکهای قلیایی به صورت زیر است:
pH خاکهای مناطق چایکاری معمولا از ۵/۶ کمتر و از ۴ بیشتر است. بنابراین، با ریختن چند قطره اسید کلریدریک نیم نرمال برروی خاک های مناطق چایکاری هیچ گونه جوششی ملاحظه نخواهد شد.
نیاز آبی و آبیاری باغ های چای
استان گیلان از لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی و اقلیمی و دارا بودن حدود ۳۸ رودخانه و خاک۔ های مستعد در صدر مناطق کشاورزی ایران قرار دارد. کل منابع آبی استان حدود ۸/۱۰ کیلومتر مکعب است که متاسفانه، فقط حدود ۸/۱ کیلومتر مکعب از این منابع عظیم با احداث سد منجیل از سال ۱۳۴۱ و یا با استفاده از منابع آبهای زیرزمینی مورد استفاده قرار گرفته است.
برای تامین آب باغ های چای یا از آبهای زیرزمینی یا از آبهای سطحی استفاده میشود. در هر در مورد لازم است که نخست صفات کیفی آب ها، به خصوص از نظر قابلیت هدایت الکتریکی (EC) و نسبت جذب سدیم (SAR) و سایر عناصر موجود در آب ها مورد مطالعه دقیق قرار گیرد. اثر سمی ویژه یون های کلر و سدیم نیز در خصوص آبیاری بارانی باغ های چای یکی از نکات مهم به شمار می رود.
مطالعه مقدار تبخیر در ماه های سال و پتانسیل تبخیر تعرق (FTP) محاسبه شده به وسیله فرمول ها و مقایسه آنها با میزان متوسط بارش های جوی (P) نمایانگر کمبود آب در ماههای اردیبهشت، خرداد، تیر و مرداد است. کمبود آب از پانزدهم خرداد تا پانزدهم مرداد ماه در استان گیلان مشهود است. اگر چه شرایط اقلیمی شمال از نظر نور، گرما و رطوبت نسبی هوا برای کشت چای مساعد است، از نظر زمان وقوع بارندگی در مقایسه با سایر کشورهای چای خیز جهان برای این محصول مهم و اقتصادی چندان مساعد نیست. به طوری که گیاه چای، در طول دوره ۷-۶ ماهه بهره برداری، با کمبود آب مواجه است و حتما نیاز به آبیاری هست. تأمین آب باغ های چای شمال یکی از مؤثرترین راههای افزایش تولید چای کشور است، که بر اساس تجربیات به عمل آمده در سال اول بین ۴۰ تا ۶۰ درصد و در سال های بعد با بهبود موقعیت زراعی باغ ها تا دو برابر افزایش محصول خواهیم داشت. بنابراین، از نظر اقتصادی تأمین آب و انجام آبیاری باغ های چای شمال بسیار مهم بوده، باید به طور جدی درباره وضعیت دشوار آینده برای تأمین چای خشک مورد نیاز اندیشه کنیم.
کمبود آب آبیاری باغ های چای در ماه هایی که P< FTP است، ۴۲۱۰ مترمکعب در هکتار بر اساس شیوع بلانی-کرید برای شرایط اقلیمی رشته محاسبه شده است.
در حال حاضر به پیروی از سیاست دولت و وزارت کشاورزی، نظام آبیاری بارانی در بعضی از مناطق چایکاری انجام می گیرد. اما به نظر می رسد که مشکل آبیاری باغ های چای شمالی را نمی توان با استفاده از چاه های آب، نصب پمپ و تجهیزات آبیاری بارانی به صورت انفرادی حل کرد و فقط در غالب یک طرح بزرگ ملی و استقرار شبکه های آبیاری تحت فشار، با استفاده از منابع آبی مطمئن، می توان تمامی باغ های چای قابل آبیاری را زیر پوشش آبیاری تحت فشار برده، با تأمین آب تمامی اراضی چایکاری از یک سو و افزایش باغ های چای و عملیات زراعی و نژادی از سوی دیگر، گام – های امدادی برای رسیدن به حد خودکفایی و قطع واردات چای برداشت.
روش های کاشت چای
۱-کاشت چای در زمین های جنگلی یا مخروبه: با توجه به این که در این نوع زمینها معمولا بوته ها و درختچه هایی که با آب و هوای شما سازگاری دارند رشد کرده اند، لازم است با شخم عمیق تمامی آنها را ریشه کن کنیم. باید تمامی ریشه ها را جمع آوری و از زمین خارج کرد. در غیر این صورت ممکن است دوباره رشد کرده، موجب آلودگی اراضی و در نهایت کم شدن مواد غذایی شوند. هم چنین ممکن است انواع بیماری های قارچی و باکتریایی را به وجود آورده، از این طریق به بوته های چای آسیب وارد کنند. چون در این حالت زمین فشرده و به اصطلاح سفت می شود برای آماده کردن آن لازم است زمین را چندین بار شخم کنیم تا کاملا تهویه شود. هم چنین باید برای تسطیح زمین اقدام کنیم. علف های هرز و بقایای ریشه ها را از باغ بیرون ببریم و از آتش زدن آنها در محوطه باغ خودداری کنیم. زیرا در صورت سوزانیدن در محوطه باغ مواد بر جای مانده، اسیدیته خاک را پایین می آورد.
۲- کاشت چای در زمین های چایکاری شده: در این شرایط ممکن است در نتیجه برداشت های سالانه زمین از نظر مواد غذایی ضعیف شده باشد در نتیجه، به منظور افزایش حاصلخیزی و تأمین مواد آلی، نفوذپذیری و قدرت نگهداری رطوبت و جلوگیری از سفت شدن خاک باید به کشت گیاهان کود سبز اقدام کرد تا محیط مناسبی جهت رشد بوته های چای به وجود آید. بعضی از گیاهان ویژه کود سبز مانند باقلا، سویا و لوبیای چشم بلبلی سریع الرشد بوده، در خاک۔ های کم قدرت شاخ و برگ فراوان تولید می کنند. اگر حاصلخیزی زمین کم باشد برای دو سال متوالی اقدام به کاشت گیاهان مذکور کرده و هر ساله قبل از گل کردن آنها را با شخم عمیق در زیر خاک دفن می کنند. زیرا این گیاهان پس از پوسیده شدن مواد آلی خاک را افزایش می دهند. گیاهان یاد شده علاوه بر دارا بودن شرایط لازم قدرت جذب ازت خاک را افزایش می دهند. اگر حاصلخیزی زمین نسبتا مناسب باشد کاشت گیاهان کود سبز فقط برای یکسال کافی است.
۳- کاشت چای در زمین های شیبدار: با توجه به اینکه چای گیاهی است که به منظور استفاده از برگ های آن کاشته می شود، در نتیجه به دنبال برداشت زیاد محصول و انجام هرسهای گوناگون، هم چنین جمع آوری شاخ و برگ های حاصل از هرس و خارج کردن آنها از باغ جهت سوزاندن، مواد غذایی خاک بتدریج به مصرف رسیده و کم می شود. عمل فرسایش خاک در این نوع زمینها که به خاطر باران های سیل آسای پاییزی و زمستانی رخ می دهد، موجب می شود که مواد غذایی خاک برای رشد گیاه به حداقل برسد. در نتیجه برای جلوگیری از خطر آبهای هرز و فرسایش خاک، تراس بندی زمین، یعنی افکن هایی که زمین را به شکل پلکانی در آورد ضرورت دارد. هر اندازه شیب زمین تندتر باشد عرض افکنها کمتر است. حداقل عرض افکن ها نباید از ۲ متر کمتر باشد. برای جلوگیری از ریزش دیواره افکنها می توان با استفاده از سنگ و شاخ و برگ درختان جنگلی چپربندی کرد که در مقاومت آن کمک زیادی می کند.
۴- کاشت چای در زمین های جلگه ای دشت ها: در این نوع زمین ها لازم است که از خاک با به کارگیری روش های گوناگون حفاظت شود. برای مثال؛ یکی از این روشها أحداث شبکه زهکشی است. هدف از زهکشی حفظ رطوبت خاک در یک حد متعادل و هدایت آب های مازاد بر احتیاج بوته های چای به خارج از محوطه باغ است، مسلم است که پس از باران های سیل آسا این زهکش ها می توانند نقش بسیار مهمی را برای خارج کردن آب های اضافی ایفا کنند. به کمک زهکشها می توان سطح آب های زیر زمینی را تا ۹۰ سانتی متر از سطح خاک پایین تر برد. نقش اساسی زهکش ها جلوگیری از خفگی ریشه های چای در اثر رطوبت زیاد است. بهترین روش زهکشی باغ های چای احداث و ایجاد کانال های رو باز است. از طرف دیگر، قبل از کاشت بوته های چی باید یک موضوع دیگر نیز مورد توجه قرار گیرد و آن ایجاد جاده بین قطعات چایکاری شده است که عرض این جاده در باغ هایی که در دشتها أحداث شده اند باید به اندازه ای باشد که وسایل نقلیه موتوری بتواند براحتی در آنها رفت و آمد کنند. در صورتی که باغ چای بر روی تپه ها واقع شده باشد عرض جاده باید به اندازه ای باشد که چهار پایان با بار بتوانند بین قطعات حرکت کنند. هر اندازه تعداد جاده در باغ چای زیاد تر باشد عملیات مختلف داشت و برداشت بهتر و آسان تر انجام می گیرد. معمولا چند خیابان شریض که تعداد آنها متناسب با سطح زیر کشت باغ چای است برای جاده اصلی و به موازات یکدیگر احداث می شود سپس به صورت عمود بر این جاده های اصلی تعدادی راههای باریک تر فرعی که معمولا موازی با خطوط کاشت بوته های چای است ایجاد می شود. فاصله جاده های اصلی از یکدیگر ۱۰۰ تا ۲۰۰ متر کافی است. هم چنین اگر مساحت زیر کشت کم باشد بهتر است فقط جاده اصلی در وسط باغ أحداث شود.
بادشکن ها
در مناطقی که بادگیر است برای حفاظت نهال های چای باید با کاشت درختان به عنوان باد شکن از زیان ناشی از جریان شدید باد جلوگیری شود. در باغ هایی که در دامنه تپه واقع شده اند در صورتی که جهت باد برخلاف شیب تپه باشد باید از درختان بلند برای
جلوگیری از وزش باد استفاده کرد و اگر جهت وزش باد با شیب تپه زاویه تشکیل دهد نسبت به بزرگ یا کوچکی این زاویه از درختان متوسط یا از درختچه ها به عنوان بادشکن استفاده می کنند. در هر صورت خط کاشت باد شکن باید عمود بر جهت باد باشد. در ایران می توانیم از درختانی نظیر توسکا، بید، تبریزی، سرو و غیره به عنوان بادشکن استفاده کنیم.
در سطوح کوچک می توان درخت توت را به شکل ۷ تربیت کرده، به عنوان بادشکن استفاده کرد. ارتفاع بادشکن های مذکور ممکن است به ۲ / ۵ متر برسد که علاوه بر حفاظت باغ چای در برابر وزش باد می توان از برگ آنها نیز برای پرورش کرم ابریشم استفاده کرد. اراضی جنگلی و خزانه هایی که برای اولین بار آماده و برای کاشت در نظر گرفته می شود از نظر ازت غنی هستند، بنابراین، این مناطق در سال های اول و دوم و شاید هم سوم احتیاج به استفاده از کودهای ازته ندارند اما، در همین سال ها یعنی بدو شروع به کاشت باید با انجام تجزیه های قبلی خاک، مقداری کود (فسفر و پتاسیم) را با خاک مخلوط کرد.
زهکشی در باغ های چای
هدف از زهکشی حفظ رطوبت خاک تا حد متعادل و هدایت آبهای اضافه بر احتیاج بوته چای به خارج از محوطه باغ میباشد. زهکشی باعث تهویه بهتر خاک می شود. معمولا بعد از باریدن باران های سیل آسا، زهکش های موجود در باغهای چایکاری نقش مهمی را در خارج کردن آب های اضافی دارد. به وسیله زهکشی می توان سطح آبهای زیر زمینی را تا ۹۰ سانتی متر از سطح خاک پایین تر برد و از این طریق ریشه های چای از خفگی در اثر رطوبت زیاد نجات پیدا می کنند. بهترین طریق زهکشی در کشت چای احداث و ایجاد کانال های رو باز است.
درختان سایبان در باغ های چای
استفاده از درختان شب خسب مانند اقاقیا و گلی ابریشم به عنوان درختان سایبان باعث کاهش تبخیر رطوبت خاک می گردد. درختان سایبان نه تنها جلوی حرارت زیاد خورشید را می گیرد، بلکه در پاییز به علت ریزش برگهای آنها به زمین مقداری هوموس به خاک افزوده می گردد. از طرف دیگر درختان سایبان ازت هوا را در ریشه خود ذخیره کرده و به خاک و بوته های چای منتقل می کنند و از این نظر می توان گفت که این درختان با بوته چای برای جذب مواد غذایی، نور و آب به رقابت بر نمی خیزند.
احداث باغ چای
قبل از آن که قطعه زمینی به باغ چای تبدیل شود بایستی خاک آن را آزمایش کرده، و از مطلوبیت و حاصلخیزی خاک برای کاشت بوته چای اطمینان به دست آورد. بنابراین، تنها با در نظر گرفتن شرایط زیر است که می توان به موفقیت لازم نایل آمد:
١- زمین باید از وجود آهک عاری باشد چای فقط در زمین های اسیدی می روید.
۲- زمین نباید باتلاقی باشد زیرا ریشه چای حداقل تا یک متر در عمق زمین فرو می رود.
۳- خاک سنگین و زمینی که لایه عمقی سخت و غیر قابل نفوذ دارد برای چایکاری مناسب نیست، زیرا در چنین زمینی ریشه دوانی بوته ها به خوبی انجام نمی گیرد.
۴- زمین چایکاری باید حاصلخیز باشد.
۵- نگهداری زمینهای پرشیب تولید زحمات زیادی می کند و ممکن است در آینده بر اثر آب شویی محصول تقلیل یابد و در چنین زمین هایی آبیاری نیز امکان پذیر نیست که این خود مشکل بزرگی را ایجاد می کند.
۶- معمولا عادت بر این است که در موقع پاک کردن زمین های جنگلی چوبها و خاشاک را می سوزانند و باید توجه داشت که خاکستری که از این آتش سوزی باقی می ماند قلیایی است و خاصیت ترشی زمین را تقلیل داده، آن را برای چایکاری نا مناسب می کند. بهتر این است که خشک را بین ردیف های چایکاری ریخته تا به مرور زمان پوسیده، تبدیل به هوموس شود. از این طریق می توان به حاصلخیزی زمین کمک کرد.
اسأسأ، قرار دادن دو نهال ضعیف در یک گودال غلط است زیرا در این صورت به جای داشتن یک نهال مرغوب در یک گودال دو نهال نامرغوب خواهیم داشت که خود مرتبأ موجب کم شدن محصولی خواهد شد.
در زمین های مسطح بهتر است تنهالی را در ردیف هایی در جهات شرقی و غربی کاشت تا بوته ها پس از رشد کامل سایه خود را در بین ردیف ها گسترده و مانع خشکی زمین بر اثر حرارت آفتاب نیم روز شوند و اگر ردیف های چای در جهات شمالی و جنوبی کاشته شود آفتاب نیم روز زمین را گرم کرده، تأثیر خشکی را زیادتر خواهد کرد .
مالچ و رابطه آن با حاصلخیزی خاک در چایکاری
مالچ در چایکاری اهمیت بسزایی دارد زیرا مانع شستشوی خاک و تبخیر سریع آب می شود، به علاوه ریشه های ظریف سطحی چای که جذب مواد غذایی را بر عهده دارند به خوبی می توانند در زیر خاکپوش ها از هر طرف گسترش یابند، تحقیقات نشان داد که قسمت عمده جذب مواد غذایی بخصوص فسفر در قسمتهای سطحی خاک و در مجاورت مائچ انجام می گیرد. اگر خاکپوش زمین به دنبال فرسایش و بی۔ توجهی از بین نرفته باشد و بقایای گیاهی پوسیده و گسترده در سطح خاک بقدر کافی وجود داشته باشد، این بهترین خاک برای چایکاری است. در گذشته تصور می کردند که خاکپوش ها نظیر خاک اره، بقایای کود سبز و حتی کود دامی باید با شخم عمیق به زیر خاک دفن شود، اما تحقیقات اخیر نه تنها شخم را منع کرده، بلکه هر گونه به هم خوردگی لایه های مالچ را مضر دانسته است. به عبارت دیگر، باید مانند شرایط طبیعی در جنگل های سرسبز اجازه داد تا بقایای گیاهی نظیر شاخ و برگ حاصل از هرس یا ذرات چوب مانند خاک اره در سطح خاک باقی بماند تا بتدریج بپوسند. سرسبزی و حاصلخیزی مناطق جنگلی مدیون ریزش تدریجی برگ درختان و انباشته شدن آن در سطح خاک است. به عبارت دیگر با وجود آنکه جنگل ها در ضعیف ترین خاکها به وجود آمده اند، ایجاد مالچ یا خاکپوش های طبیعی بهترین شرایط را برای رشد و جذب مواد غذایی برای ریشه ها فراهم ساخته اند. بهترین نتیجه، در سال های اول که چایکاری در مناطق جنگلی، هنوز زمینه فرسایش خاکپوش ها را فراهم نیاورده، به دست می آید. تحقیقات کار و همکاران در آفریقا نشان میدهد که حداکثر مواد غذایی، به خصوص، فسفر در آن دسته از باغ های چای جذب می شود که حتی المقدور برای مدت مدیدی از به هم زدن لایه های خاک آن خودداری شده است. همین تحقیقات ثابت می کند که نه تنها باید در باغ های چای از سوزانیدن و دور ریختن شاخ و برگ حاصل از هرس خودداری کرد بلکه باید با کاشت علوفه و کود سبز و استفاده از خاکپوش هایی نظیر خاک اره و سبوس برنج بهترین شرایط را برای فعالیت های جذب مواد غذایی ریشه های چای فراهم ساخت. بدین جهت امروزه کارشناسان انجام هر گونه شخم را در باغ های چای زیان بخش میدانند. در روش صحیح چایکاری به جای انجام عمل شخم فقط باید هر ماه دو بار سطح خاک را با چنگک های مخصوص یا با فوکا سست کرد.
رابطه شخم و حاصلخیزی خاک در چایکاری
اگر شخم زدن زمین که به منظور افزایش قابلیت نفوذپذیری خاک، ذخیره آب بیشتر، تهویه خاک و بالاخره دفع علفهای هرز انجام شود مفید است ولی با توجه به شیب زمین، بافت خاک و عمق ریشه های سطحی گیاه، نه تنها شخم زدن مفید نخواهد بود بلکه موجب شستشوی خاک، قطع ریشه های گیاهی و مهمتر از همه به هم خوردن لایه های مختلف خاک و عدم تغذیه کامل گیاه می شود. نکات مهم زیر بر اساس آخرین بررسی های مراکز تحقیقاتی چای در خصوص شخم زدن باغ های چای مورد بحث قرار گرفته است:
در گذشته در کلیه کشورهای چای خیز جهان همه ساله قبل از شروع دوره فعالیت گیاه زمین باغ۔ های چای را شخم می زدند و این عمل تا اوایل قرن بیستم ادامه داشت. شخم زدن باغ های چای بیشتر به منظور مدفون کردن بقایای گیاهی، کودهای حیوانی و دفع علف های هرز انجام می گرفت. در اوایل قرن بیستم که شالوده مراکز تحقیقاتی چای ریخته شد مسأله شخم و آثار آن از نقطه نظر حاصلخیزی خاک مورد بررسی قرار گرفت و نتایج زیر گرفته شد؛
۱- با توجه به اینکه قسمت اعظم باغ های چای در مناطق شیب دار به وجود آمده است، هرگاه با اجرای شخم، خاک اطراف بوته های چای به هم زده شود، ریزش باران های موسمی و پاییزی فرسایش خاک را شدیدتر کرده، بتدریج خاک زراعی قسمت فوقانی را که حاوی مواد آلی و هوموس است از بین می برد. از بین رفتن هوموس و مواد آلی نه تنها جذب مواد غذایی را در گیاه مختل می سازد، بلکه موجب عریان شدن ریشه های گیاه می شود. در این صورت بوته های چای نمی توانند به خوبی گسترش یافته، فواصل بین ردیف های چایکاری شده را بپوشانند در نتیجه همواره قسمت قابل ملاحظه ای از خاک در معرض تابش مستقیم نور خورشید و باران های سیل آسا قرار می گیرد. شستشوی سریع خاک و عدم امکان تغذیه کامل بوته های چای یکی از عوامل اساسی کمبود محصول در باغ های چای ایران است.
۲- در باغ های چای ریشه های ظریف بوته های چای که جذب مواد غذایی را بر عهده دارند در عمق ۲ تا ۱۵ سانتی متری خاک که دارای اسیدیته مناسبی است، قرار دارند. بدین ترتیب اجرای شخم نه تنها این ریشه های حساس و شلرینه را قطع می کند بلکه عمل نیز جذب پاره ای از مواد غذایی مورد نیاز مانند فسفر را مختل می سازد.
۳- جذب مواد غذایی اصلی مانند ازت، فسفر، پتاس، و مواد کم مصرف دیگری مانند آهن و منگنز نیز در قسمت های سطحی خاک که حاوی مالج أست، به خوبی انجام می گیرد. اما در مواردی که به خاطر انجام شخم، خاک حاوی مالچ طبقه فوقانی با خاک غیر فعال طبقه زیرین مخلوط می شود، جذب پاره ای از مواد غذایی مورد نیاز بوته چای با مشکل مواجه می شود. می دانیم که بین عناصر کم مصرف، بوته چای به مقدار فراوانی آلومینیم و منگنز جذب و در برگها ذخیره می شود، از طرفی جذب این مواد فقع در شرایعلی امکان پذیر است که خاک ناحیه اطراف ریشه اسیدی باشد. از آنجایی که درجه اسیدی خاک در باغ های چای معمولا از بالا به پایین کم می شود. بدین ترتیب وقتی که چایکار ندانسته با انجام عمل شخم دو قسمت خاک را با هم مخلود می کند تعادل و توازن جذب مواد غذایی به هم می خورد که منجر به کاهش محسوئی و بروز عوارض ناشی از کمبود مواد غذایی در گیاه می شود (۸). صانها، جذب، فسفر در قسمت های دست نخورده فوقانی خاک باغ های چای به مراتب بهتر از باغ هایی انجام می گیرد که به خاطر شخم های بی رویه دو لایه بالا و پایین خاک با هم مخلوط شده اند، زیرا وجود مالچ و هر نوع بقایای پوسیده گیاهی اسیدیته خاک را در قسمت های سطحی کمی پایین می آورد و در نتیجه شرایط برای جذب فسفر فراهم می شود. بررسی دیگر نشان می دهد که در مناطق جنگلی اسامأ خاک دست نخورده باقی می ماند اما به علت ریزش برگ درختان و انباشته شدن آن، اگر خاک غنی هم نباشد، سرعت تشکیل تدریجی هوموس موجب تشکیل مالچ طبیعی شده، در نتیجه جذب مواد غذایی بهتر انجام می گیرد. اگر در باغهای چای نیز مانند جنگل شرایط را برای تشکیل مالچ فراهم سازیم یعنی با ریختن شاخ و برگ و هر نوع بقایای گیاهی پوششی برای سطح خاک به وجود آوریم نه تنها حاصلخیزی خاک در مقابل عوامل مخرب مانند باد و باران و آفتاب حفظ می شود، بلکه ریشه های چای بخوبی می توانند از اطراف گسترش یافته و مواد غذایی مورد نیاز را جذب کنند. تحقیقات اخیر نشان داده است که بر خلاف توصیه های قبلی، باید هر نوع کود دامی و بقایای کود سبز در سطح خاک پخش شود و از شخم زدن زمین باغ های چای خودداری شود. به همین جهت امروزه متخصصان اجرای شخم را در کلیه کشورهای چای خیز جهان به هیچ وجه برای باغ های چای که قسمت اعظم آن در مناطق کوهستانی قرار گرفته توصیه نمی کنند، تا حتی المقدور از به هم خوردن خاک باغ های چای جلوگیری شود. در کشور سریلانکا که قسمت اعظم باغ های چای در ارتفاعات قرار دارند فقط در هر ماه یک تا دو بار سطح خاک را به منظور حذف علفهای هرز تراش می دهند. این کار با ابزار مخصوصی نظیر فوکا طوری انجام می گیرد تا لبه های آن بیش از سه الی پنج سانتی متر در خاک فرو نرود و از این طریق لطمه ای به ریشه های سطحی چای وارد نشود.
تحقیقات نشان می دهد که با سه بار شخم در طول سال مقدار محصول تا سه درصد تقلیل می یابد. در ایران عموم چایکاران همه ساله با صرف هزینه زیاد زمین باغ های چای را اعم از دشت و ارتفاعات با بیل به عمق ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر شخم زده، خاک را زیر و رو می کنند تا آب باران در زمین بیشتر ذخیره شود، در حالی که با این عمل شرایط را برای فرسایش خاک و عدم امکان تغذیه گیاه فراهم می سازند. جالب توجه این که اگر خاک اساسأ رسی و قابلیت نفوذ آن کم باشد شخم های پی در پی نه تنها نفوذ پذیری خاک را زیاد نمی کند بلکه در بسیاری از موارد شدت نفوذ باران را در خاک کاهش میدهد.
موارد ضروری شخم در باغ های چای
الف) قبل از کاشت: در این حالت زمین را باید حداقل یک تا دو سال پی در پی زیر کشت گیاهان تثبیت کننده ازت، مانند سویا و باقلا قرار داد و قبل از تشکیل میوه آنها را درو کرده و با انجام عمل شخم در خاک مدفون کرد.
ب) بستر خزانه: قطعه زمینی که برای بستر خزانه قلمه یا کاشت بذر چای در نظر گرفته می شود باید حداکثر به عمق ۲۰ سانتی متر شخم شود، این کار هنگامی باید صورت گیرد که زمین کاملا خیس نباشد.
ج) احیای باغ های قدیمی: طول مدت بهره برداری اقتصادی از باغ های چای بین ۵۰ تا ۶۰ سال است پس از این مدت باید بوته های قدیمی را از زمین خارج و کلیه قسمتهای باغ را به عمق ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر شخم زد و پس از قطعه بندی گیاهان کود سبز در آن کشت شود. در هر هکتار ۷ تا ۲۰ کیلوگرم بذر کود سبز مورد نیاز خواهد بود. برای تقویت خاک و رشد سریع کود سبز باید چند ماه قبل از بذر پاشی به میزان ۲۵۰ کیلوگرم سوپر فسفات در هر هکتار به زمین داده شود. بذر گیاهان مخصوص کود سبز را می توان به صورت خطی با دست پاش کشت کرد و پس از رشد و گل دهی گیاهان را در سطح خاک پخش کرد. دومین شخم باید در اواخر پاییز سال دوم انجام شود و معادل ۵۰۰ کیلوگرم سولفات آمونیوم در هکتار به خاک افزوده شود. در این صورت پس از تسطیح می توان اقدام به نهال کاری کرد. پس از کاشت نهال باید از انجام هرگونه شخم خودداری شود تا ریشه های نهال چای به خوبی رشد کرده، در خاک گسترش پیدا کنند. برای دفع علف های هرز و سست کردن خاک باید منحصرا از فوکا یا بلو استفاده شود. در مناطق چای خیز ایران که قسمت اعظم باران سالیانه در پاییز و زمستان می بارد، ذخیره آب در زمین حائز اهمیت است ولی این کار نباید منتهی به فرسایش خاک شود. در باغ های واقع در دشت انجام شخم به هیچ وجه ضرورت ندارد، بلکه پس از انجام هرس باید قسمت های سطحی خاک که قبلا کود پاشی شده است با زدن بلو یا فوکا سست شود. در مناطق کوهستانی برای تجمع آب باران باید در جهت خلاف شیب زمین ردیف های چایکاری شده را یک در میان حداکثر به عمق ۲۰ سانتی متر شخم زد و خاک را در دو طرف در پشت بوته ها انباشته کرد به طوری که عملا جوی باریکی برای جمع شدن آب باران به وجود آید. در این گونه باغ های چای، گیاهان و علف های اطراف بوته نباید کاملا از بین برده شود تا بدین وسیله از شستشو و فرسایش خاک جلوگیری به عمل آید.
تغذیه باغ های چای
تغذیه از مهمترین عوامل مورد نیاز رشد و نمو گیاهان می باشد. از آن جایی که سالیانه مقادیر زیادی عناصر غذایی توسط گیاهان از خاک برداشت می شود، لذا در طول سالیان دراز نیاز به تأمین این مواد در خاک جهت رشد و نمو گیاهان از طریق کوددهی، امری ضروری می باشد. با توجه به دائمی بودن بوته های چای و برداشت اندام هوایی بوته به عنوان محصول (سرشاخه ها)، اهمیت این موضوع دو چندان می شود. علاوه بر این در اثر انجام هرس های پی در پی مقادیر زیادی عناصر غذایی از خاک برداشت می شود و این امر در طول سالیان دراز باعث تخلیه خاک از عناصر غذایی شده، بنابراین تأمین آنها از طریق کوددهی ضروری به نظر می رسد. بر اساس اهمیت موضوع هر یک از کشورهای چای خیز دنیا برای مناطق چایکاری خود توصیه های کودی مناسبی را ارائه کرده اند تا علاوه بر افزایش عملکرد و بهبود کیفیت محصول، اصول کشاورزی پایدار نیز در چایکاریها رعایت شود تا مصرف بی رویه کودهای معدنی باعث آلودگی منابع زیستی نشود. براساس تحقیقات انجام شده در کشور هندوستان، مقدار متوسط مواد غذایی برداشت شده توسط پنج تن چای خشک برای ازت، پتاس و منیزیم به ترتیب معادل ۲۵۰، ۱۵ و ۱۵ کیلوگرم در هکتار گزارش گردید. با توجه به اینکه محصول بوته های چای شاخساره های تازه رشد کرده و برگهای جوان می باشد، لذا افزایش عملکرد آن با مقدار ازت مصرفی رابطه مستقیم دارد. أما افزایش سطوح کودهای ازتی مصرفی برای بالا بردن عملکرد به جهت تغییر در کیفیت چای حاصله، نگران کننده می باشد. در کشور ما مقدار مصرف کود ازت اگر از منبع سولفات آمونیم باشد ۵۰۰ کیلوگرم در هکتار و یا ۲۵۰ کیلوگرم اوره در هکتار است. هر دو سال یک بار نیز از منبع کود فسفات آمونیم استفاده میشود. در باغ هایی که امکانات آبیاری فراهم باشد مقدار مصرف کود به دو برابر می رسد. مقدار مصرف کود فسفات آمونیم یا سوپر فسفات تریپل ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار است. کودپاشی در باغ های چای به صورت دست پاش و بین ردیف های چایکاری شده انجام می گیرد.
پتاسیم به دلیل نقش خود در فیزیولوژی گیاهی در نواحی مرطوب و خشک، عامل حیاتی برای گیاهان به شمار می رود. پتاسیم بعد از نیتروژن مهمترین عنصر غذایی مورد نیاز گیاه چای است. به طور متوسط مقدار آن در برگ سبز چای حدود ۷۵/۱ تا ۲ درصد بر مبنای وزن خشک می باشد. در اثر مصرف پتاسیم عملکرد چای سیاه به میزان ۱۶- ۵ درصد افزایش می یابد همچنین، پتاسیم به علت تأثیر افزایش مقدار پلی فنلها در چای کیفیت آن را بهبود می بخشد.در کشور ما برای تأمین پتاسیم باغ های چای از دو منبع کلرور پتاسیم و سولفات پتاسیم استفاده میشود. کلرور پتاسیم محتوی ۵۰ درصد پتاسیم (۶۰ درصد اکسید پتاسیم بوده و حلالیت آن در آب معمولی حدود ۳۵ درصد می باشد. اما سولفات پتاسیم دارای ۴۱ تا ۴۴ درصد پتاسیم (۵۰ تا ۵۳ درصد اکسید پتاسیم )است و در درجه حرارت معمولی حدود ۱۲ درصد آن در آب حل می شود و گران تر از کلرور پتاسیم است. در مورد مصرف کلرور پتاسیم این نگرانی وجود دارد که احیانا کلر موجود در آن پس از تجمع در خاک و گیاه ایجاد محدودیت در مصرف را به همراه داشته باشد. هم چنین گزارش شد که گیاه چای حساس به کار بوده و به کوددهی با سولفات پتاسیم پاسخ مثبت می دهد. منیزیم از نظر رشد بوته های چای در درجه سوم اهمیت قرار دارد و از عناصر تشکیل دهنده مولکول کلروفیل می باشد. براساس تحقیقات به عمل آمده، مصرف منیزیم همراه پتاسیم در برنامه کودی باعث افزایش عملکرد چای سیاه به میزان ۱۸- ۱۰ درصد می شود و محصول مرغوب چای با تغذیه متعادل بوته های چای به خصوص در ماده غذایی پتاسیم و منیزیم به دست می آید. البته اثر منیزیم به متعادل بودن نسبت کلسیم به منیزیم نیز بستگی دارد.
از ریز مغذی ها، کمبود روی در اکثر کشورهای پرورش دهنده چای گزارش شده است. به لحاظ دشواری جذب روی در خاکهای اسیدی توسط بوته های چای، مصرف خاکی کودهای محتوی عنصر روی مفید واقع نمی۔ شود ولی افزایش عملکرد و بهبود کیفیت چای در اثر مصرف سولفات روی به صورت محلول پاشی گزارش شده است. عنصر مس در ساختار ضروری آنزیم پلی فنل اکسیداز تاثیر گذار است. این عنصر در زمان تخمیر برگ سبز چای و سپس در مرحله خشک شدن چای اثر مثبت دارد. علاوه بر اثرات مثبت مس در کیفیت چای خصوصا در زمان تخمیر برگ سبز، سبب بهبود افزایش عملکرد نیز می گردد.
علاوه بر مصرف کودهای معدنی در باغ های چای از کود اوره به عنوان کود سرک همراه با آب آبیاری استفاده می گردد که اهمیت کودهای آلی بر خواص فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی خاک و عملکرد محصولات زراعی و باغی واضح و روشن است. تنوع موجود در کودهای آلی از لحاظ منشأ و خواص شیمیایی می تواند اثرات متفاوتی بر خاک چایکاری و گیاه چای بگذارد. در ایران منابع کود آلی هم چون باگاس نیشکر، کود دامی، ماکیان، ملاس چغندر قند، ضایعات بستر قارچ و غیره به وفور یافت می شود. استان گیلان نیز از نظر منابع آلی غنی بوده و علاوه بر کودهای دامی و ماکیان، دارای ضایعات چای، ضایعات کارخانه چوکا، سبوس برنج، بقایای هرس باغ های چای، خاک اره، کاه و کلش برج، پوست درختان حاصل از صنایع چوب (الوارسازی) نیز می باشند که هر یک می تواند به عنوان کود آلی در باغ های چای استفاده شود. با توجه به اینکه در برخی از باغ های چای میزان ماده آلی خاک کم است، استفاده از مواد آلی به منظور بهبود وضعیت شیمیایی و بیولوژیکی خاک به خصوص خواص فیزیکی مهمی چون نفوذپذیری، تسهیل ریشه دوانی، پوکی خاک، افزایش تخلل و غیره ضروری به نظر می رسد، زیرا همه این ویژگی ها دست به دست هم داده و عملکرد برگ سبز را افزایش می دهد.
برگ چینی
چیدن برگهای تازه برای به عمل آوردن چای مصرفی تنها موقعی آغاز می شود که بوته های چای به ۵ سالگی رسیده و کارهایی که ذکر آن رفت انجام شود. در مرحله نخستین اقدام به چیدن دو یا سه برگیها را مقدم می داریم تا نهال بتواند به شکلی اصلی و قطعی خود دست یابد. بویژه، این عمل در به وجود آوردن یک نظام یک دسته برگ چینی بسیار حائز اهمیت است، بعد از این مرحله است که برگ چینی عادی شروع می شود.
برگهای استاندارد یعنی برگهای جوان، ترد و شاداب از بوته چیده می شود و اصولا تولید برگ و سر شاخه ها، حاصل فعالیت جوانه های جانبی برگ است. این جوانه ها در ابتدا فعال و کوچکند و قبل از این که شروع به رشد کنند و تولید برگ نماینده قدری متورم شده، سپس یک زائده کوچکی بنام فلس ظاهر می شود و به دنبال آن دوباره فلس دیگر نمایان می شود. البته، مشاهده اندام فلس مانند بسیار مشکل است زیرا بسیار زود می افتند و پس از افتادن تنها اثر و جای آنها را میتوان بر روی انتهای شاخه نو رسته مشاهده کرد. بعد از این مرحله برگ تقریبأ بیضی شکل و فاقد نوک نمایان می شود، این برگ را گل بات یا برت لیف” می نامند و بعد از گل پات برگ دیگری به شکل ماهی به نام فیش لیف یا جانام ظاهر می شود و بعد از این دو برگ است که برگهای اصلی شروع به رشد می کنند که اگر چیده نشوند حداکثر ۵ برگ کامل به وجود می آید، که با احتساب دو برگ جانام و گل پات می توان مجموعه ای را ۷ برگی نامید و بعد از این مرحله جوانه انتهایی به خواب رفته، مدتی استراحت می کند تا بتواند اندام های فوق را بپروراند. معمولا در شرایط رشد مناطق گرمسیری شبیه آسام و کشورهای آفریقایی برای آغاز رشد هر برگ از اندام های سر شاخه ۴ تا ۵ روز وقت لازم است. در صورتی که این زمان در مناطق مرتفع و سرد ۸ تا ۱۰ روز است. برای باز شدن هر یک از پوشینکها یا فلسها ۱۲ روز وقت لازم است. از زمانی که جوانه شروع به رشد می کند، تا زمانی که دوباره به خواب می رود بین ۵۰ تا ۶۵ روز وقت لازم است، که این دوره را یک چین یا یک فلاش می نامند و در شرایط مساعد چای دارای ۵ فلاش است و فواصل بین فلاشها در ابتدای فصل زیاد و بتدریج با پیشرفت زمان کوتاه تر می شود.
بر خلاف سایر گیاهان چند ساله، چای گیاهی است که فقط اندام رویشی آن یعنی یک جوانسه و دو یا سه برگ از نظر تجاری قابل بهره برداری است. رشد دوره ای در شاخه چای کاملا به اثبات رسیده است به طوری که جوانه مدتی در حالت فعالیت و مدتی در حالت خواب قرار دارد. رشد دورهای جوانه را می توان با انجام عملیات به زراعی مثل کوددهی و هرس کنترل کرد.
برای تولید و تداوم بهره برداری از بوته های چای و تولید اقتصادی بهتر، باید سعی شود که بوته به حیات خود ادامه دهد و وضعیتی حاصل نشود که بوته چای به جای رشد و شکوفایی افزون تسر، روز به روز ضعیف تر شود و همانطور که می دانیم برگها اندام های اصلی تولید غذا برای بوته های چای هستند و در بهار که رشد آغاز می شود برگهای جوان از ذخیره غذایی بوته بهره مند می شوند و اگر چنانچه همه ی برگ های نورسته از بوته برداشت شوند بوته واحدهای فعال غذاسازی را در حقیقت از دست می دهد. برای این که بوته بتوانند به زندگی عادی و معمولی خود ادامه دهد بایستی تعدادی از برگهای جوان و نورسته بر روی بوته باقی بماند و این برگها را برگه های تغذیه دهنده می نامند و هر چند تعداد آنها بیشتر باشد به همان اندازه به واحدهای غذاسازی بوته کمک می کند البته این بدان معنا نیست که هر چند تعداد برگ بر روی بوته زیادتر باشد رشد آن قوی تر خواهد بود بلکه کارایی و راندمان های تک تک برگها عامل اصلی در تولید مواد غذایی به حساب می آید. برگهای مسن موجود بر روی بوته (برگهای سال قبل) فاقد کارایی در فتوسنتز است. بنابراین، بایستی آنها را با برگهای جوان جایگزین کرد و برگهای جون از نظر فعالیت فتوسنتز چند برابر برگهای قدیمی عمل می کنند. باید یاد آور شد که تعداد برگ ها در عملکرد فتوسنتز مؤثر بوده، عامل اصلی در غذاسازی هستند و نیز به طوری که میدانیم نور خورشید عامل اصلی در فرآیند فتوسنتز است اگر چنانچه همه شرایط برای فعل و انفعالات فتوسنتتیک مهیا باشد، اما نور خورشید محدود شود و یا کلا حذف شود، هیچ فعالیتی انجام نخواهد شد، بنابراین باید در باقی گذاردن برگ بر روی بوته طوری عمل کرد که از کاهش محصول و کم شدن راندمان فتوسنتز گیاه جلوگیری شود.
برگ چینی بر اساس فاکتورهای زیر استوار است؛
اصول برگچینی
برداشت برگ سبز در کشورهای مختلف با استانداردهای متفاوت و به روش های گوناگون صورت می گیرد معمولا در آسام هندوستان شرایط اقلیمی برای بهره برداری فقط ۹ ماه از سال مساعد است، و در جنوب هندوستان ۱۱ ماه در سال برگ چینی انجام می شود و در ایران حدود ۶ تا ۷ ماه برگ چینی می شود.
بهره برداری از باغ چای در بهار با توجه به نوع هرس بوته پس از باقی گذاردن مقداری از رشد بهاره صورت می گیرد و مقدار آن در هرس های سنگین زیادتر و در هرس های سبک کاهش می یابد. به طور کلی برداشت بر پایه نظام بندی های زیر استوار است
۱- سطح برداشت بایستی مسطح و افقی باشد.
۲- ارتفاع برگ چینی نباید کمتر از ۷۰ سانتی متر باشد.
٣- برداشت برگ ها بالاتر از جانام بأشد.
۴- تمام جوانه های بنجی به محض مشاهده روی بوته باید برداشت شود.
۵- باید چند سانتی متر از رشد اولیه را به عنوان برگهای تغذیه دهنده و نگهدارنده بوته روی بوته باقی گذاشت و از برداشت آن خودداری کرد.
نحوه برگ چینی در ایران در بهار پس از شروع رشد کمی بالاتر از سطح همسرس سال قبل و یا در مورد بوته های هرس نشده یا جنگلی در همان سطح هرس سال قبل یا کمی بالاتر انجام می گیرد به طوری که با توجه به رشد بهاره آن در قیاس با سایر کشورها میزان کمتری از رشد بر روی بوته باقی می ماند. البته، با توجه به نوع بوته های چای که اغلب از نوع چینی هستند خود به خود دارای پاجوش های زیاد بوده و برگ های جوان کافی نیز برای عمل فتوسنتز بر روی این بوته ها وجود دارد که زیاد مسأله ساز نیست ولی بهتر است مقداری از رشد بهاره بر روی بوته باقی بماند. ارتفاع برگ۔ چینی در کشورمان در اکثر باغها حدود ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر است که با توجه به شرایط بوته ها و میزان نزول باران نبایستی ارتفاع برگ چینی کمتر از حداقل ۷۰ سانتی متر باشد.
عمل ناخن زنی جهت همگن کردن بوته ها یا برداشت سرشاخه ها در بهار انجام می شود. زیرا اکثر بوته ها بذری و صفات مربوط به این بوته ها با بوته های همجوار متفاوت است، بنابراین برای ایجاد یکنواختی و دست یابی به یک سطح از برگ چینی مسلح لازم است که در بهار از هر ارتفاعی که قرار است برگ چینی انجام شود ابتدا با دست بوته ها را ناخن زنی کرده تا بوته به صورت یک سطح یکنواخت و مسطح در آید و سپس برگ چینی از بوته مذکور در دوره های بعد به عمل آید.
ناخن زنی ممکن است به وسیله یک چوب که در بغل بوته به عنوان چوب نشانه داخل خاک فرو می رود و چوب دیگری بنام چوب تراز در سطح بوته ها استفاده شود و باید سعی شود که تمام سرشاخه هایی که بالاتر از این سطح قرار می گیرند برداشته شوند و سرشاخه های کوچک تر که پایین تر از این سطح قرار می گیرند چیده نشوند و از بردن دست به داخل بوته باید خودداری شود و حتی جوانه های ادلوفا بوته را نباید برداشت کرد، مگر اینکه فصل پاییز باشد و تقریبا برداشته به اتمام رسیده باشد. هر چقدر سطح گستردگی بوته با افزایش ارتفاع آن همگام بأشد رشد بوته بهتر خواهد بود و نهایتا محصول بیشتری به دست می آید و علاوه بر این علف های هرزی که به خاطر جذب مواد غذایی و استفاده از رطوبت خاک باعث کاهش تولید می شوند کم شده، در نتیجه مواد غذایی و رطوبت خاک کاهش نیافته تمام مواد در اختیار بوته چای قرار می گیرد.
یکی از اصولی که باید در برداشت مورد توجه و دقت نظر قرار گیرد سطح برگ چینی است که باید مسطح باشد تا کار برداشت به آسانی انجام گیرد و مسئله مهم دیگر ارتفاع برگ چینی است. هم چنین باقی گذاردن برگهای مغذی و نگهدارنده روی بوته امری ضروری است ولی باید تمام جوانه – های بنجی در سطح برگ چینی به محض مشاهده برداشت گردد.
بنجی: جوانه های غیر فعال را بنجی می گویند که در واچین برداشته می شود و هورمون های بازدارنده رشد را تولید می کنند. غنچه بنجی هورمون بازدارنده رشد را سنتز می کند که مانع رشد جوانه های جانبی برگ های پایین تر می شود. لازم به یاد آوری است که بوته هایی که از ارتفاع پایین تر چیده می شوند در ابتدای سال محصول بیشتری داده اما در ادامه فصل میزان کل محصول برداشت برگ سبز کاهش می یابد، زیرا وزن تک تک سرشاخه ها تقلیل می یابد. اما برعکس زمانی که به مقدار کافی از رشد بهاره بر روی بوته باقی گذارده می شود وزن تک تک سرشاخه ها افزایش می یابد و بنابراین باید عمل ناخن زنی در بوته ها با رعایت ارتفاع برداشت در نظر گرفته شود. مناسب ترین روش برگ چینی برداشت بوسیله دست است. این روش برگ چینی انتخابی بوده و برگهای مناسب برای چایسازی که دارای خصوصیات مناسب می باشند یعنی یک غنچه و دو یا سه برگ چیده می شوند. میزان پلی فنل در اندام غنچه و برگ متغیر است. هر کارگر برگ چین با خود سبدی را حمل می کند که برگهای برداشت شده را در آن تخلیه می کند و پس از پر شدن سبدها، برگهای چیده شده در زنبیل ریخته می شود.
جدول مقادیر پلی فنل در قسمتهای مختلف شاخساره
| قسمت های مختلف شاخساره | مقادیر پلی فنل (میلی گرم در ۱۰۰ گرم ماده خشک) |
| غنچه
برگ اول برگ دوم برگ سوم ساقه |
۸/۳۵
۳۵ ۹/۲۷ ۱/۲۳ ۱۵ |
استانداردهای برگ چینی
از نظر ارزیابی برگها و بر اساس قاعده علمی ۵ نوع برگ چینی وجود دارد:
۱- برگ چینی لطیف که در این شیوه، برداشت از سرشاخه ها متشکل از اجزاء زیر صورت می گیرد. یک برگ و یک غنچه ریز، یک برگ و یک غنچه درشت، دو برگ و یک غنچه.
۲- برگ چینی استاندارد که متشکل از یک برگ و یک غنچه درشت، دو برگ و یک غنچه ریز و بنجی منفرد است.
۳- برگ چینی متوسط” که در این روش برگچینی متشکل از دو برگه و یک غنچه ریز، دو برگ و یک غنچه درشت و بنجی دوبل است.
۴- برگ چینی درشت که متشکل از دو برگ و یک غنچه، سرشاخه های بزرگتر از دو برگ و یک غنچه و بنجی منفرد است.
۵- برگچینی خیلی درشت که در این شیوه، برداشت از سه برگ و یک غنچه، چهار برگ و یک غنچه و بنجی دوبل است.
گر چه ممکن است به دنبال برداشت غیر استاندارد و درشت میزان محصول تا ۵۰ درصد افزایش یابد ولی از نظر کیفیت به محصول لطمه شدید وارد می آید، باید توجه داشت که حداکثر مواد تشکیل دهنده برگ سبز در برگهای جوان و ترد وجود دارد. بنابراین، صرفا نبایستی به افزایش کمی محصول توجه داشت بلکه کیفیت محصول نهایی تعیین کننده مرغوبیت چای استحصالی است. برگ چینی استاندارد از نظر کیفی و کمی ایده آلی بوده و باید همواره مد نظر قرار گیرد. به طور کلی، در برگ چینی استاندارد ۵۰ درصد برداشت باید دارای سه برگه و یک غنچه و ۱۰ تا ۱۵ درصد تک برگی و بنجی نرم و بقیه نیز دو برگ و یک غنچه و یک برگ و یک غنچه باشده براساس آزمایشات انجام شده در شرایط آسام مقدار برداشتها به صورت لطیف یعنی ۲۰ درصد یک برگ و یک غنچه و ۶۵ درصد دو برگ و یک غنچه و ۱۵ درصد بنجی منفرد و ۵ درصد سه برگ و یک غنچه و ۵ درصد بنجی دوبل معادل ۲۲۴۰۰ کیلوگرم برگ سبز در هکتار بوده است.
باز نتایج آزمایشات نشان داده است که به سه نحو می توان از بوته ها برگچینی کرد:
۱- برگچینی بدون باقی گذاردن جانام یا فیش لیف
۲- باقی گذاردن جانام
۳- باقی گذاردن گلی پات با برت لیف.
برای برگ چینی مناسب، هر باغدار بایستی باغ خود را با توجه به نیروی کارگری که در اختیار دارد به قطعاتی تقسیم کرده، سعی کند که هر قطعه را حداقل در فاصله زمانی ۱۰ تا ۱۲ روز یک بار برگ چینی کند. از آنجایی که بوته های چای در باغ های ایران از منابع بذری اصلاح نشده به وجود آمده اند از این رو دارای رشد یکسان نیستند و نیز به علت تفاوت های ژنتیکی، بعضی از بوته ها پر رشد و بعضی دیگر کم رشد هستند، در نتیجه بعضی از بوته ها در مدت زمانی کوتاه تر آماده برگ۔ چینی می شوند و برخی دیگر زمان طولانی تری را نیاز دارند، در هر صورت لازم است باغدار پس از برداشت قسمت های اضافی سرشاخه ها را به وسیله دست یا دس یا هر وسیله دیگر قطع کند تا یک سطح برگ چینی یک دست، در تمام قطعات به وجود آید.
۵-۳- نحوه برگا چینی با روش های برداشت برگ برداشت برگ در اکثر کشورهای چای خیز به وسیله دست انجام می گیرد که در این عمل تک تک سرشاخه های رشد کرده در بالای جانام قطع می شود.
باید دانست که برگ چینی انتخابی بوده و برگ های ریز نامناسب را برداشت نمی کنند. اصولا هر کارگر برگ چین با خود زنبیلی یا سبدی حمل کرده، برگهای چیده شده را در آن می ریزد. برای سرعت عمل بیشتر، اغلب کارگران زنبیل محتوی برگها را در پشت خود حمل و عمل برگ چینی را با هر دو دست انجام میدهند و وقتی به اندازه کافی برگ در مشت های خود جمع کرده اند، آن را در سبد یا زنبیل می ریزند. این عمل باعث فشردگی برگ و آسیب دیدن برگ در مشت کارگران می شود. البته این مسائل در ابتدای کار برای بیننده مشخص نیست ولی پس از گذشت چند ساعت و ظهور رنگ قهوه ای یا قرمز در محل شکستگی برگها در صد برگ آسیب دیده کاملا مشخص می شود. در نتیجه باید دقت شود که در موقع برداشت با دست، برگها بیش از اندازه در دست جمع نشود، زیرا باعث شکستگی و خرد شدن برگها و پایین آمدن کیفیت می گردد. پس از پر شدن زنبیل یا سبد از چای سبز چیده شده آن را در سبد یا زنبیل بزرگتری تخلیه می کنند تا به کارخانه حمل شوند و برگهای چیده شده معمولا در زیر سایه درختان قرار می گیرند، تا بدین وسیله علاوه بر حرارت برگ که در اثر تنفس حاصل می شود حرارت محیط نیز بر آن افزوده نشود. برای جلوگیری از گرم شدن برگ که سبب کاهش کیفیت محصول می شود، بهتر است در زنبیل ها حداکثر تا ۳۵ کیلوگرم در متر مربع برگ ریخته شود، در غیر این صورت برگ ها در اثر گرما حاصل از فعالیت حیاتی خود صدمه دیده و سیاه میشوند.
به منظور کاهش هزینه های برداشت در باغ های چای که در هر هکتار حدود ۲۴ تا ۲۶ نفر کارگر برگ چین نیاز است و با توجه به بالا بودن سایر هزینه ها در طول سالیان متمادی، بخصوص در کشورهایی که کارگر برگ چین محدود و سطح دستمزدها بالاست، برای اولین بار در سال ۱۹۵۴ میلادی ماشین برداشت برگ سبز در آسام – هندوستان به وسیله شخصی به نام فای اختراع شد. این دستگاه که خود کشش بود یعنی نیروی لازم را به وسیله موتور تأمین می کرد، می توانست بخوبی عملیات برداشت را انجام دهد. پس از حدود ۵ سال از این اختراع ماشین دیگری در کشور شوروی سابق أبداع شد که از نظر شباهت شبیه تراکتور بود، این دستگاه مجهز به دستگاه برگ چین بود که بر روی بوته ها حرکت کرده، برگها را برداشت می کرد. براساس این ابداع و اختراعات و با توجه به هزینه های بالای نیروی کارگری در کشور ژاپن تحقیقات و بررسی بر روی ماشین های هرس و برگ چین شروع شد و از وسایل سنگین و ماشین آلات کشاورزی مشابه تراکتور برای برداشت استفاده شد. اما از آنجایی که باغ های چای در آن کشور به صورت خرده مالکی و قطعات کوچک اداره می شد، این دستگاه و ماشین آلات موفقیت چندانی کسب نکرده لذا، ژاپنی ها در پی اقدامات قبلی خود موفق به طراحی ماشین آلات تازه ای با استفاده از نیروی برق شدند و اکنون کلیه عملیات زراعی باغ های چای به وسیله ماشین انجام می شود. در این زمینه از کوچکترین ماشین ها که حدود ۵/۳ کیلوگرم وزن دارد تا ماشین های بزرگ کاربرد دارند.
به طور کلی می توان ماشین های برگ چین را به صورت زیر تقسیم کرد:
| مشاین های دستی | (که در فوق اشاره شد) | |
| ماشین های دستی | یک نفره | باطری دار |
| موتوری | ||
| دو نفره | مسطح | |
| قوسی | ||
ماشینهای یک نفره باطری دار با استفاده از باطری به حرکت در می آید. قدرت باطری ۲۴ ولت و قابل شارژ است. وزن این نوع ماشین ها حدود ۹/۲ کیلوگرم است.
هرس باغ های چای
هرس در چایکاری بسیار حائز اهمیت است. اگر نهال چای هرس نشود، مانند یک درخت معمولی رشد کرده، ارتفاع آن تا ۱۲ متر می رسد و بذر تولید می کند. علاوه بر این عمل، هرس باید با برنامه صحیحی انجام گیرد در غیر این صورت، جوانه های برگ دهنده کمتر ظاهر می شوند. هرس را باید طوری انجام داد که پس از هر مرحله، بوته چای بزرگتر و قویتر شود. هدف اصلی باید این باشد که سرشاخه های جانبی بوته ها به هم رسیده، زمین و کاملا بپوشاند.
این عقیده عمومی که می گویند زمین را بایستی آفتاب داد تا ضدعفونی شود کاملا نملط است بلکه برعکس خاک را بایستی از تابش آفتاب محفوظ داشت تا از فقدان هوموس آن جلوگیری شود و هم چنین قطعات آفتاب خورده خاک به زودی ترک برداشته، خشک می شود و در خاک داغ هیچ ریشه ای نشو و نما ندارد.
بنابراین، تا جایی که ممکن است نبایستی بوته را هرس شدید کرد. باید حداقل ارتفاع را برای بوته در نظر گرفت. سطح هوس را بایستی بتدریج بالا برد تا این که بوته از یک اسکلت سالم برخوردار شود. پس از عمل هرس باید شاخ و برگها را در باغ باقی گذاشت تا پوسیده خود بسیار خوبی برای بوته فراهم شود.
در نتیجه، هدف از عمل هرس عبارت است از:
۱- نگهداری بوته ها در مرحله رشد رویشی دائم
٢- تحریک جوانه ها به رشد و تولید محصول
۳- توسعه و افزایش شاخه های محصولی
۴- برای این که برگ چینی و سایر عملیات مخصوص بوته های چای میسر باشد باید بوته ها را با هرس کوتاه نگهداشت.
۵- تجدید فعالیت رویشی شاخه ها و نگاهداری شاخه ها و ساقه های سالم و قوی و از بین بردن ساقه هاو شاخه های ناسالم و پوسیده.
مهارت هرس کننده بسیار مهم است، یک کارگر ماهر با هرس دقیق و خوب می تواند میزان محصول هر بوته را چندین برابر کند و در عوض یک کارگر بی تجربه می تواند به همان مقدار آن را تقلیل دهد.
می توان هرس باغ های چای را به صورت زیر تقسیم بندی کرد:
۱- هرس نهالهای جوان و فرم دادن آنها بعد از کاشت در زمین اصلی
۲- هرس بوته های بارده.
هرس های متداول در ایران
به منظور اسکلت بندی و فرم دهی نهال در زمین اصلی دو روش به کار می رود:
۱) هرس نهال های جوان و فرم دادن آنها بعد از کاشت در زمین اصلی:
نهال های تولیدی که در ایران معمولا یکسال و نیم سن دارند از ارتفاع ۳۰ سانتی متری از سطح زمین هرس شده و به زمین اصلی انتقال داده میشوند. هرس فرم یا اسکلت بندی بوته معمولا با قطع ساقه های اصلی از ارتفاع ۲۰- ۱۵ سانتی متری انجام می گیرد. انتخاب مناسب ترین زمان برای أین هرس هنگامی است که قطر نهال ها در حدود ۱ سانتی متر باشد در غیر این صورت باید از هرس نهال ها تا رسیدن به قطر مذکور خودداری کرد. قطع ساقه اصلی از ارتفاع ۲۰-۱۵ سانتی متری است و شاخه های فرعی منشعب از تنه اصلی را در ارتفاع حدود ۳۰-۲۵ سانتی متری سطح زمین هرس می کنند.
در سال دوم، هرس فرم یا اسکلت بندی معمولا باید ۱۰ سانتی متری از هرس سال قبل باشد و این هرس با قطع سرشاخه ها پس از گذاشتن ۵ سانتی متر از رشد سال قبل صورت می گیرد. برگ چینی از این نهال باید پس از باقی گذاردن حداقل ۵ سانتی متر از رشد جدید (بعد از هرس) انجام گیرد. ناخن زنی در چنین ارتفاعی معمولا فقط برای دو دوره انجام می شود. بعد از پایان آن به نهال اجازه داده می شود که به رشد طبیعی خود ادامه داده، سطح برگ چینی را از قبلی افزایش دهد. تکرار برگ چینی در ارتفاع جدید که ۱۰ سانتی متر بالاتر از سطح برگ چینی قبلی است برای دو دوره اجرا می شود (شروع سال سوم).
نحوه افزایش سطح برگ چینی بعد از هر دفعه که معمولا شامل ۲ دوره برگ چینی است مرتبا تکرار شده، تا زمانی که ارتفاع بوته به ۶۰ سانتی متر سطح زمین برسد. در این زمان سن بوته حدود سه سال است و در سال چهارم نیز برگ چینی از همین ارتفاع ۶۰ سانتی متری) انجام می گیرد. طبیعی است بر اثر رشد سرشاخه ها در طول این یک سال یعنی هنگامی که ارتفاع بوته ها به حدود ۲۰- ۵ سانتی متر می رسد، عمل، برگ چینی انجام گیرد.
در سال پنجم نیز بوته رشد کرده، به ارتفاع حدود ۰ ام- فما ۷ سانتی متر خواهد رسید و در سال ششم می توان در بارده و به مرستله اجرا گذاشت که معمولا از ارتفاع ۵۰-۴۵ سانتی متری سطح خاک، است.
۲) هرس بوته های چای پس از تشکیل اسکلت اصلی:
بوته چای پس از شکل گیری اولیه و تشکیل اسکلت اصلی باید مرتب از نظر رشد در کنترلی و مراقبت قرار گیرد تا ضمن حفظ فرم مناسب بتواند حداکثر پتانسیل بارش های خود را نیز ظاهر سازد. از آنجایی که نحوه استفاده از گیاه چای طوری است که فقط از رشد رویشی آن بهره برداری می شود و رشد زایشی آن از نظر اقتصادی مورد نظر نیست. از این رو باغدار باید رشد گیاه را در جهتی سوتی دهند که مواد غذایی موجود در بوته صرفی رشد رویشی شده، از تولید ملی و بذر جلوگیری به محل آیند. شرس ہونه های چای با توجه به اهمیت این عمل و در نظر گرفتن جنبه های اقتصادت أن أصری اجتناب ناپذیر بوده، باید به وسیله افراد ماهر انجام گیرد. بوته های چای را معمولا در فصل خواب بوته هرس می کنند. زیرا کاهش برگها در این فصل سال خود سېب پایین آمدن تبخیر گیاه مسی۔ شود.
چرخش هرس پنج ساله بوده، بدین شیوه که در سال اولی بوته ها را که ارتفاع آنها در حدود ۹۰ سانتی متر بوده، هرس متوسط کرده، تمام شاخه ها را از ارتفاع ۴۵ سانتی متری سطح زمین قعیع می کنند. بعد از آن شاخه ها نابجا و نامتناسب آلوده به بیماری را می برند. ضمن این عمل شاخه های باقی مانده را نیز تمیز می کنند. برگ جینی از بوته هرس شده پس از باقی گذاردن ۱۰ سانتی متر از رشد جدید آغاز می شود و پس از آن که بوته حدود برای مدت یک سال برگ چینی شده دوباره در پایان سال باید هرس شود.
هرس سال دوم معمولا طوری انتخاب می شود که حداقل ۵ سانتی متر از هرس سال قبل بالاتر باشد یعنی باید ۵ سانتی متر از چوب یکساله بر رویر بوته باقی بماند. این نوع هرس، در طول مدت ۵ ساله سیکل هرس باید ادامه یابد تا این که ارتفاع بوته به نه ۶ سانتی متر برسد و از این ارتفاع به بعد دوباره چرخش هرس مطبق برنامه تنظیمی که شرح داده شد اجرا می شود.
گاهی اوقات بر اثر برداشت بی رویه و باقی گذاردن انتهای سرشاخه ها پس از برگ چینی ارتفاع سطح برگ چینی در بعضی نقاط بالا رفته، از حالت یکنواخت خارج می شود. در این هنگام معمولا باغداران با بهره گیری از هرسهای سطحی اقدام به یکنواخت کردن سطح برگ چینی می کنند که عبارت است از حذف شاخه های اضافی که گاهی اوقات نیز بر اثر عدم رعایت اصول فنی در هرس و باقی گذاردن تعداد زیادی از شاخه ها بر روی بوته ممکن است تاج بوته از نظر رشد ضعیف شده، به جای تولید جوانه های فعال، جوانه ها را به صورت بنجی در آورد. در این گونه موارد، باید اقدام به هرس بوته به طریق سر هرس کرد. معمولا ارتفاع این نوع هرس باید طوری باشد که تمام پنجهکلاغیها از بین برود.
