چای را مانند هر گیاه دیگری می توان به طرق مختلف از قبیل کاشت بذر، قلمه زدن، پیوند زدن و خوابانیدن شاخه تکثیر کرد. یکی از نکات مهم که باید در تکثیر چای مورد توجه قرار گیرد انتخاب یک نوع مرغوب است که محصول بهتر و بیشتری را از نظر کمی و کیفی در اختیار باغدار قرار دهد. در زمان انتخاب به جای بوته های جوان یا مسن از بوته های مادری که پر محصول و سنشان در حدود ۱۵ تا ۳۰ سال است استفاده شود.
انتخاب بوته مادر برای تکثیر
باغی که بوته از آن انتخاب می شود باید بزرگ و حداقل دارای ۴۰۰۰۰ (چهل هزار) بوته باشد. انتخاب در نوبت اول به صورت مشاهده ای صورت می گیرد بدون این که تمام صفات آن به طور دقیق بررسی شود.
در زمان گزینش، نباید از بوته هایی که در کنار زهکش، کنار جاده ها، کنار دیوار و زیر درخت وجود دارد، استفاده کرد. به طور کلی بوته انتخابی باید دارای شرایط زیر باشد:
۱- ضخامت شاخه های بوته باید یکنواخت باشد.
۲- بوته ها باید از سطح برگ چینی بیشتر برخوردار باشند.
۳- رشد یکنواخت جوانه های جانبی بوته، نکته مهم دیگری است که باید در نظر گرفته شود.
۴- بوته هایی باید انتخاب شوند که رشد سریعتری دارند.
۵- باید شاخه هایی انتخاب شوند که فاصله دو برگ آنها مناسب باشد. در غیر این صورت محصول تقلیل یافته و مشکلاتی نیز در کار قلمه گیری به وجود می آید.
۶- بوته های انتخابی باید فاقد گل باشند یا بوته هایی که به جای برگ دادن گل می دهند نباید انتخاب شوند.
۷- بوته هایی که برگهایشان حالت بنجی دارد نباید انتخاب شوند چون برگهای بنجی علاوه بر اینکه برای قلمه گیری مناسب نیست، مقدار محصول را هم پایین می آورد.
۸- بوته های انتخابی باید در مقابل آفات و بیماریها مقاوم باشند.
۹- بوته های انتخابی باید از نظر خشکی بخصوص در مناطق خشک و کم باران مقاوم باشد.
۱۰- بوته های انتخابی باید در بهار رشد زود هنگام داشته، در پاییز دیرتر به خواب روند
تقریبا غیر ممکن است که تمام این خصوصیات در یک بوته جمع شوند اما با بررسی های بیشتر می توان این خصوصیات را پیدا کرد. بر اساس محاسبات انجام یافته در سیلان از ۴۰۰۰۰ بوته در واقع یک بوته دارای چنین خصوصیات عالی است.
ازدیاد از طریق بذر
از آنجایی که چای گیاهی دگرگشن است، دگر گرده افشانی سبب هتروزیگوتی در بذرها شده و نهال های تولید شده شبیه بوته مادری نیستند. قدیمی ترین روش ازدیاد چای از طریق کشت بذر است. در این روش چایکاران ابتدا بوته های مناسب را در باغ انتخاب کرده، از برگ چینی و هرس آنها خودداری می کنند.
این بوته ها را با دادن مقداری کود تقویت کرده، بعد از یکسال بذرهای رسیده ای را که، به رنگ قهوه ای در آمده اند، جمع آوری کرده، با توجه به اینکه بذرها از قدرت جوانه زنی محدود برخوردار هستند، در فاصله زمانی ۱۰ تا ۳۰ روز بعد اقدام به کاشت آنها در خزانه می کنند. روی پوسته بذر، معمولا یک محل ناصاف به نام چشمک بذر وجود دارد چشمک منطقه ریشه است و چشمک بذر در موقع کاشت باید به طرف پایین باشد تا ریشه را به طور مستقیم ایجاد کند. عمق کاشت بذر در خزانه حداکثر ۴ تا ۵ سانتی متر است. پس از کاشت بذر باید خزانه را آبیاری کرد. می دانیم که از بین بردن علفهای هرز کمک خوبی به رشد گیاهچه های چای می کند. بنابراین، اولین وجین دستی موقعی انجام می گیرد که گیاهان بذری کوچک از خاک بیرون آمده، کاملا در خاک خزانه محکم شده باشند.
همانطوری که قبلا گفته شده میوه چای به شکل یک کپسول بوده، که دارای ۲ تا ۴ حجره است و در هر حجره ۱ تا ۳ بذر یافت میشود. بذرها باید بر روی درخت کاملا رسیده باشند. برای کاشت بهتر است از بذرهایی که پس از رسیدن به خودی خود از درخت ریخته می شوند، استفاده شود.
ضمن غوطه ور کردن بذرها می توان بذرهای سالم را از بذرهای پوک جدا کرده، سپس برای خشک۔ کردن بذرهای سالم اقدام کرد. این بذرها تا فرا رسیدن موقع کاشت در خاکستر زغال یا خاک رس یا مخلوط خاکستر زغال و خاک رس نگهداری میشود. در پاره ای از ممالک تولید کننده چای، بذر را در محل اصلی می کارند ولی در بیشتر نواحی چای خیز مانند هندوستان و سیلان بذر چای در خزانه کاشته می شود. بدین منظور قبلا بذر را در ماسه قرار داده تا پوست خارجی آن شکافته شود در این موقع بذر را در عمق ۴ تا ۵ سانتی متر در خزانه به طور خطی می کارند. فاصله خطوط کاشت در خزانه در حدود ۱۵ سانتی متر و فاصله بذرها روی هر خط ۵ تا ۷ سانتی متر است. در بعضی از نواحی چای خیز مأنینئی جزیره جاوه پس از دو ماه نهال جوان را از خزانه به محل دائمی خود یعنی باغ چای انتقال می دهند. هر چند در آب و هوای گرم و مرطوب جزیره جاوه نهال دوماهه قابل انتقال به محل اصلی است، اما در این سن نمی توان از بهترین نهال برای کاشت، دائمی استفاده کرد. به طور معمول، نهال چای را شش تا هشت ماه و گاهی یکسال پس از کاشت بذر در خزانه، به محل اصلی منتقل می کنند.
۱) مراقبت خزانه های بذری: علاوه بر وجین و از بین بردن علفهای هرز باید دقت کرد که خاک خزانه هیچ گاه، بخصوص، در چند ماه اول کاشت بذر خشک نشود، لذا در صورت لزوم باید خزانه را آبیاری کرد.
موضوع مهم دیگر در مراقبت خزانه، حفظ نهال های جوان تازه سبز شده از تابش آفتاب است بدین منظور از سایبان هایی از قبیل سرخس یا چتایی استفاده می شود. عرض قطعات خزانه معمولا از ۸/۱ متر تجاوز نمی کند و بین دو قطعه خزانه راهرو باریکی به عرض ۴۰ سانتی متر برای عبور کارگر در نظر گرفته میشود و ارتفاع خزانه حدود ۲۰ سانتی متر بالاتر از سطح زمین در نظر گرفته میشود. نوع خاک مناسب برای خزانهها، لومی -شنی میباشد. پس از آماده نمودن خزانه باید بذرها را علیه قارچها با سموم قارچ کش ضد عفونی کرد و بلافاصله پس از آن کشت نمود. با توجه به این که بذرها در اردیبهشت ماه جوانه می زنند بایستی مراقبتهای ویژه ای را به عمل آورد. آبیاری و وجین خزانه های بذری امری اجتناب ناپذیر است. خزانههای بذری را باید در سال اول در فواصل هر ۴۰ روز یکبار با ریز مغذی ها و در سال دوم با مخلوطی از N. P . K به نسبت تعیین شده به میزان ۲۵ گرم در هر مترمربع کودهی کرد. اگر کودپاشی خزانه های بذری طبق برنامه صورت گیرد، نهال در خزانه به خوبی رشد کرده و پس از سپری نمودن ۱۸- ۱۲ ماه در خزانه، نهال قابل انتقال به زمین اصلی است.
۲) جمع آوری بذرها: ذکر این نکته بسیار مهم است که هرگز نباید بذرها را از روی بوته ها چید بلکه آنها را باید روزانه چندین نوبت از زیر بوته ها جمع آوری کرد، چون سطح پوست بذرهایی که از بوته ها می ریزند به طور سریع، خشک شده، یا در صورت مرطوب بودن زمین به انواع بیماری۔ های قارچی آلوده می شوند. از این رو باید دقت شود که بذرهای ریخته شده به مدت طولانی بر روی زمین نمانده باشند، بنابراین بهتر است هر روز بذرهای ریخته شده را جمع آوری کنیم.
۳) درجه بندی بذرها: بعد از جمع آوری بذرها بسرعت باید در جهت گروه بندی و درجهبندی آنها اقدام کرد. باید بذرهای ریز که معمولا از قدرت جوانه زدن کمتری برخوردارند از بذرهای درشت و سالم تفکیک شوند و این عمل به وسیله الک صورت می گیرد. اگر مقدار بذر خیلی زیاد باشد آنرا به سه دسته گروه بندی می کنند: گروه ریز، گروه متوسط، گروه درشت. بیشتر بذرها در گروه متوسط قرار خواهند گرفت. البته، باید توجه داشت که تقسیم بندی یا گروه بندی بذر بستگی به جنس خود بذر دارد. عمومأ بذرهای نوع آسامی از بذرهای نوع چینی بزرگتر هستند، هم چنین اندازه بذر بستگی به آب و هوا، کود و غیره دارد.
از مزایای بذرهای درشت این است که اولا خاصیت جوانه زنی آنها سریع بوده، ثانیأ نهال های قوی و بهتری تولید می کنند. در حالی که قدرت جوانه زنی بذرهای کوچک ضعیف است. بذرها را معمولا از الکهای مخصوص عبور می دهند و در صورتی که بذرها خیلی ریز باشند لازم است برای تفکیک آنها اقدام شود. قبل از انجام عمل تفکیک و گروه بندی لازم است که اطلاعات کافی در خصوص اندازه بذرها داشته باشیم. بذر آسام برگ روشن که اندازه آن ۱۱ تا ۵/۱۲ میلی متر و آسام برگ تیره که اندازه آن ۵/۹ میلی متر و بذر مانیپوری که اندازه آن ۱۰ تا ۱۱ میلی متر است در ردیف بذرهای خوب به شمار می روند. هر ۶۵۰۰ تا ۷۵۰۰ دانه بذر آسام برگ روشن حدود ۲۰ کیلوگرم وزن دارد، هم چنین وزن حدود ۱۹۶۰۰ دانه از بذرهای معمولی حدود ۲۰ کیلوگرم است.
۴) آزمایش غوطه ور کردن بذرها در آب: بذرهای مورد نظر یعنی بذرهای متوسط و درشت را در داخل ظرف آب قرار می دهیم. ظرف باید بزرگ باشد و ارتفاع آب داخل آن حداقل ۱۵ سانتی متر باشد. در بعضی مواقع بخصوص، بذرهایی که در ابتدا و اواخر فصل جمع آوری می شوند در آزمایش غوطه ور کردن، تعداد بیشتری بذر به علت سبک بودن در سطح آب قرار می گیرند. این نوع بذرها اضافی است که باید از بقیه تفکیک شود.
زارع چایکار پس از آزمایش غوطه وری بذرها آنها را در داخل جعبه ای ریخته، در سایه نگهداری می کند. اگر از زمان نگهداری بذرها مدت زیادی گذشته باشد، ولی تصمیم به کاشت آن باشد، لازم است که آزمایش غوطه وری را دوباره تکرار شود. این عمل باید ۲۴ ساعت قبل از کاشت انجام شود.
۵) انتخاب بذر: بذرهایی که در ته ظرف قرار می گیرند در داخل یک سینی ریخته، با دست بذرهای شکسته شده، یا ترک خورده را از بقیه جدا می کنیم. بذرهای خوب در خزانه کاشته می شوند. بذرهای دوتایی یا به هم چسبیده در ردیف بذرهای خوب قرار دارد و برای کاشت مناسب هستند. این نوع بذرها را که نهال های بهتری تولید می کنند نباید از بقیه جدا کرد.
۶) بسته بندی بذرها: آخرین مرحله، مرحله بسته بندی بذرها است که باید با دقت زیاد انجام گیرد. موضوع مهمی را که باید به خاطر داشت این است که بذرهایی که زودتر از بوته ها ریخته می شوند دیرتر جوانه می زنند. دقت به این مسأله در ارسال بذرها به مسافت های دور بسیار مهم است. بسته بندی در داخل جعبه های چوبی که گنجایش حدود بیست کیلوگرم بذر را دارد، صورت می گیرد. نخست یک ورق کاغذ قهوه ای (شکری) را در داخل جعبه قرار داده، یک لایه بذر بر روی آن ریخته شود و روی بذر با ماسه، خاکستر زغال یا مخلوطی از این مواد پوشانده شود و سپس بر روی آن دوباره کاغذ قهوه ای قرار گیرد و این کار را تا پر شدن جعبه ادامه یابد. رطوبت داخل جعبه که در ارتباط با فصول سال و مدت زمان حمل متغیر است در حدود ۱۱ الى ۱۲ درصد است. در ته جعبه ها و هم چنین بر روی آنها باید کاغذ قرار دهیم تا خاکستر داخل آنها در جعبه باقی مانده و از خراشیدن شدن احتمالی بذرها جلوگیری به عمل آید.
۷) معایب ازدیاد چای از طریق بذر: هرگز نهال هایی که از طریق بذر به وجود آمده اند نمی توانند اصالت خود را حفظ کنند. مشخصات هر بوته با بوته دیگر متفاوت است و بر اساس تجربه در باغ هایی که ظاهرا یکنواخت به نظر می رسد بهره دهی محصول بوته های یک قسمت از باغ گاهی از بوته های دیگر باغ تا ۱۰ برابر بیشتر است. گاهی نیز بعضی از بوته ها فقط ۳ برابر بوته های متوسط محصول تولید می کنند. این چنین وضعی در مورد باغ های ایران صادق است. در ایران به کیفیت جنس بذر چای توجهی نمی شود. بنابراین، در روش تکثیر از طریق بذر حتما از بذرهای اصلاح شده استفاده شود.
ازدیاد چای از طریق قلمه زدن
با توجه به مشکلات ازدیاد چای از طریق بذر، قلمه زنی بهترین روش تکثیر چای است. در واقع هدف از تکثیر گیاه از طریق قلمه انتقال صفات بوته مادری به نسل بعدی است. برای تهیه قلمه باید از بوته های قوی، سالم: هرس شده و برگ چینی نشده استفاده کرد. از هر شاخه بوته مذکور می توان تعداد زیادی قلمه تهیه کرد به شرط این که قلمه ها به روش صحیح از شاخه جدا شوند. بسترها باید حدود دو ماه قبل از کاشت آماده گردد و برای خزانهها سایبانی در نظر گرفته شود تا قلمه ها را در برابر عوامل محیطی به خصوص نور شدید محافظت نماید. بهتر است قلمه ها را به فواصل ۱۵x۱۵ سانتی متر روی ردیف و بین ردیف کشت نمود.
۱)زمان قلمه گیری: تکثیر چای در ماه های خشک یا در پایان فصل خشک انجام می گیرد تیر و مرداد)، چون شاخه هایی که در این فصل سال تولید می شود بیش از حد لازم رشد کرده، در نتیجه اگر از چنین شاخه هایی قلمه گرفته شود رشد ریشه خیلی سریع خواهد بود. قلمه نباید در فصل بارانی یا سرد هم تکثیر شود چون در این فصل آفات و بیماریها بهتر می توانند انتشار یابند.
۲) نوع شاخه: در انتخاب شاخه از بوته هایی که برای قلمه در نظر گرفته شده اند، باید دقت شود که بوته ها زیاد جوان نباشد. در موقع قلمه گیری از شاخه ها باید توجه داشته باشیم که قبل از تولید جوانه های جانبی از شاخه ها قلمه گیری کنیم. در غیر این صورت شاخه ها خشبی شده یا به گل می نشینند، در نتیجه قلمه گیری از چنین شاخه هایی موجب کم شدن رشد قلمه می شود.
براساس نتایج تحقیقات انجام شده، جوانه جانبی شاخه هایی که برای قلمه گیری انتخاب می شوند باید تا حدی رشد کرده باشد. بر اساس نظریه این پژوهشگران قلمه هایی که دارای جوانه های جانبی هستند و تا حدی نیز رشد کرده اند، در مقایسه با قلمه هایی که جوانه های جانبی آنها رشد نکرده است، مناسب تر هستند.
۳) تهیه قلمه: بهترین نوع قلمه، قلمه ای است که دارای یک برگ و یک جوانه جانبی باشد. قلمه هایی که بیش از یک برگ دارند مناسب نیستند، زیرا ریشه دار شدن آنها مشکل است. در خصوص بعضی از کلونها نظیر ۲۰۲۳-TRI آسام که دارای برگهای بزرگ هستند، می توان برگ را نصف کرد اما تجربه نشان داده که رشد چنین قلمه هایی بکندی صورت می گیرد. در هنگام قلمه گیری باید دقت کنیم که برشی که در بالای جوانه می زنیم طوری انجام گیرد که به خود جوانه آسیبی وارد نیاورد اگر بخش باقیمانده قلمه ها در بالای جوانه بلند باشد. در این صورت احتمال خشک شدن آنها در خزانه زیاد است. دیده شده است که پس از تهیه قلمه هر اندازه شاخه باقیمانده در بالای جوانه کوتاه تر باشد رشد کالوس آن بهتر است طول قلمه ها نباید از ۵/۲ سانتی۔ متر کمتر و از ۳ سانتی متر بیشتر باشد. اگر طول قلمه ها از ۳ سانتی متر بیشتر باشد پوسیده شده، از بین می روند. قلمه هایی که از ۵/۲ سانتی متر کوچکترند به نتیجه مطلوب نمی رسند و معمولا به علت کوتاه بودن در خاک ثابت نمانده، خراب می شوند. این نوع قلمه ها را گاهی بیش از حد در خاک فرو می کنند که در نتیجه، جوانه زیر خاک رفته از بین می رود.
گاهی جوانه های جانبی بعضی از بوته های چای رشد کرده، دارای چندین برگ می شوند. از چنین بوته هایی می توان قلمه گیری کرد اما باید دانست که این بوته ها از مرغوبیت لازم برخوردار نیستند. در صورت احتیاج می توان از این بوته ها برای قلمه گیری استفاده کرد. برای این کار کمی بالاتر از جوانه هایی را که رشد کرده اند قطع کرده، قلمه گیری می کنند.
باید شاخه هایی را که برای قلمه گیری از بوته مادر جدا می شوند بلافاصله به جایی که سایه است انتقال داده شوند.
اگر شاخه تهیه شده را در معرض آفتاب قرار دهیم برگها پلاس شده، ساقه آنها نیز خشک می شود و در نهایت، در کاهش قدرت ریشه زایی تأثیر بسزایی خواهد داشت. بهترین راه این است که شاخه ها را پس از جدا کردن در داخل یک سطل آب قرار دهیم. اگر مقدار شاخه زیاد باشد می توان از چتایی های خیس استفاده کرد. بهترین موقع برای کاشت قلمه ها در ساعات خنک روز خصوصا صبح زود می باشد. پس از مراقبت های لازم، قلمه ها در خزانه به خوبی رشد کرده و پس از ۱۲ تا ۱۸ ماه تبدیل به نهالی قابل انتقال به زمین اصلی می شود.
در قلمه گیری معمولا از تیغ، چاقوی قلمه گیری، یا چاقوی پیوندزنی استفاده می شود. قسمتهای نرم و علفی بخش بالا و هم چنین سخت و چوبی بخش پایین شاخه را حذف می کنند. قلمه ها طوری بریده می شوند تا بریدگی بالا به طور مورب، هم جهت با جوانه باشد. پس از قلمه گیری باید قلمه به سرعت در داخل یک سطل آب قرار داده و اقدام به کاشت شود.
۴) انتخاب زمین برای خزانه: نکات زیر در انتخاب زمین خزانه باید در نظر گرفته شود.
- آب: خزانه تکثیر چای باید نزدیک به منبع آب باشد، تا آب مورد نیاز خزانه تأمین شود.
- انتخاب مکان مناسب برای خزانه: خزانه باید در جایی انتخاب شود که از زمین اصلی زیاد دور نباشد که در غیر این صورت اولا اقتصادی نبوده، ثانیأ نهال های بدست آمده در موقع حمل از خزانه به زمین اصلی، ممکن است خشک شوند. زمینی که برای احداث خزانه در نظر گرفته می شود بخصوص، اگر منطقه پر باران است نباید آبگیر باشد و قبل از فرا رسیدن فصل زمستان باید فضایی سر پوشیده برای آن فراهم شود. سرپوش خزانه در زمستان باید در جهت نور خورشید باز شود.
- منبع مواد غذایی برای گلدان: اگر قلمه ها در گلدان کاشته می شود باید گلدان دارای خاک و کود آلی مناسب باشد. همچنین، مکانی که برای آماده کردن گلدان در نظر گرفته می شود نباید از محل تهیه کرد و خاک مورد نیاز دور باشد در غیر این صورت این کار از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست.
- محافظت از باد: قلمه ها باید در جهت مخالف وزش باد کشت شود، در صورت عدم توجه به این موضوع مهم رشد قلمه ها تنزل می یابد.
- زهکشی مناسب: باید توجه داشت که خزانه تکثیر چای یا گلدان های کاشت قلمه، در جایی مناسب قرار گیرد تا بتواند از زهکشی خوبی برخوردار شود در غیر این صورت آب جمع شده موجب خشک شدن قلمه ها خواهد شد.
- نوع خاک: قلمه ها باید در خاک های سبک کشت شوند، خاک رسی برای کاشت قلمه چای مناسب نیست. خاک های سنگین که از زهکشی خوبی برخوردار نیستند، مکان مناسبی را برای رشد شپشک آرد آلود فراهم می آورند. قلمه ها در چنین خاک هایی پوسیده یا کالوس آنها غیر طبیعی بوده، یا ریشه دار نمی شوند یا در صورت ریشه دار شدن ریشه انها سطحی خواهد بود.
- pH مناسب: اگر تمامی عوامل رشد مناسب بوده اما، pH خاک خزانه از ۵/۵ بیشتر باشد تأثیر بدی بر رشد قلمه می گذارد. بهترین pH خاک خزانه بین ۵/۴ تا ۵/۵ بوده و آب نیز باید دارای pH مناسب باشد.
- سالم بودن آب و خاک از نظر نماتد: باید توجه داشته باشیم که هم خاک و هم آب مورد نیاز قلمه ها از نظر نماتد سالم باشد. معمولا برای مبارزه با نماتد خاک از سموم گازی DD استفاده می شود. DD یک نماتد کش اختصاصی است و ترکیبی از او۲ دی کلرو پروپان و ۱ و۳ دی کلرو پروپیلن و تعدادی کلریدهای دیگر است. DD را به صورت گاز تحت فشار در خاک تزریق می کنند که بعدها به صورت مایع در می آید. معمولا، این سهم را ۴ تا ۵ هفته قبل از کاشت قلمه باید مورداستفاده قرار داد، در ضمن از مصرف آب آلوده به نماتد باید امتناع کرد.
- نبود درختان سایه انداز: مکانی که برای خزانه قلمه ها در نظر گرفته می شود نباید در زیر درخت باشد، به خصوص، اگر درخت دارای تاج گسترده باشد. در غیر این صورت در مواقع بارانی قطره های باران موجب از جا در آوردن قلمه ها شده، در نتیجه قلمه ها خشک می شوند. در چنین محیطی بیماری طاعون برگی به علت این که محیط دارای رطوبت فراوان بوده و فاقد نور است، بهتر رشد می کند (بیماری طاعون برگی از بیماری های خطرناک قرنطینه ای است.
۵) کاشت قلمه در گلدان: کاشت قلمه ها در گلدان از کاشت آنها در خزانه بهتر است. انتخاب ابعاد گلدان ها بستگی به سلیقه اشخاص دارد. معمولا در حدود ۲۰- ۱۵ سانتی متر به عنوان قطر دهانه و ۳۰- ۲۵ سانتی متر به عنوان ارتفاع انتخاب می شود. در پایین گلدانها سوراخ هایی با فاصله ۵/۲ تا ۳ سانتی متر در ۴- ۳ ردیف ایجاد می کنیم. تهیه گلدان های خیلی بزرگ اقتصادی نبوده و انتخاب گلدان های کوتاه هم مناسب کاشت نیست. چه در غیر این صورت قبل از انتقال قلمه ها به زمین اصلی ریشه های آنها به ته گلدان خواهند رسید.
باید توجه داشته باشیم که قلمه ها را به طور مایل بکاریم، زیرا اگر قلمه ها به طور صحیح کشت نشوند او ریشه های آنها به یک طرف گلدان رفته، در ثانی مدت رشد جوانه ها بیشتر خواهد شد. همچنین ممکن است جوانه ها و قسمتی از برگ زیر پوشش خاک قرار گرفته، پوسیده شود. اگر از گلدان برای کاشت قلمه ها استفاده نشود و آنها را در بستر بکاریم، در این صورت با کاشت مایل می توان تعداد بیشتری قلمه کاشت و در این روش برگها بر روی یکدیگر نخواهند افتاد.
۶) عوامل موثر در ریشه دار شدن قلمه ها
الف) رطوبت: رطوبت برای رشد قلمه ها تأثیر بسزایی دارد. معمولا، آبیاری روزانه با توجه به نوع محیط کشت و میزان بارندگی ۲ تا ۳ بار انجام می شود. اگر مقدار حرارت خیلی زیاد باشد در این صورت لازم است که چتاییها (که به عنوان سرپوش خزانه به کار برده شده است) نیز خیس شوند؛ مقدار آب مورد نیاز بستگی به جنس خاک خزانه گلدان نیز دارد. خاکهای سنگین در مقایسه با خاکهای سبک احتیاج کمتری به آب دارند. هم چنین در روزهای ابری یا بارانی احتیاجی به آبیاری نیست. باید به خاطر داشته باشیم که آبیاری یا رطوبت بیش از حد برای رشد قلمه زیان آور است. قلمه ها در رطوبت زیاد کالوس کمتری تولید می کنند، در نتیجه دارای ریشههای سطحی می شوند. آبیاری را معمولا کارگران انجام می دهند. اما اگر چنانچه مساحت زیر کشت خزانه زیاد باشد لازم است از آب چرخان های اتوماتیک (آبیاری بارانی که اقتصادی تر است استفاده شود. در هر حال، بهتر است یک یا دو کارگر را مأمور آبیاری کنیم زیرا با آب چرخان های اتوماتیک آب به سمت های کناری خزانه نمیرسد لذا برای آبیاری این قسمت ها حتما به کارگر احتیاج است.
ب) شدت نور: با توجه به این که قلمه ها در محل خزانه زیر سایبان قرار دارند باید نور کافی به قلمه ها برسد زیرا عمل فتوسنتز در کم نوری خوب انجام نمی گیرد. همچنین کافی نبودن نور موجب خواهد شد که برگها به صورت بنجی در آیند.
ج) اسیدیته خاک: همان طوری که قبلا اشاره شد pH خاک خزانه باید بین ۵/۴ تا ۵/۵ باشد تا قلمه ها از رشد خوبی برخوردار شوند. در pH کمتر یا بیشتر رشد آنها بخوبی صورت نمی گیرد.
د) حاصلخیزی خاک: رشد قلمه ها در خاک هایی که بتازگی کود شیمیایی داده شده اند بخوبی صورت نمی گیرد، بهترین خاک برای رشد قلمه ها خاک جنگل است. از سوی دیگر خاک عمق زمین که حاصلخیزی مناسب ندارد برای کاشت قلمه ها توصیه نمی شود. بسیار دیده میشود که معمولا از گلدان نایلونی را با خاک جنگلی پر کرده، در باقیمانده خاک عمق زمین همراه با ضایعات پوسیده چای ریخته می شود. در این روش قلمه ها در خاک عمق زمین مخلوط با ضایعات که در ابتدای گلدان قرار دارد کالوس می بندد و ریشه های آنها داخل خاک جنگلی که در ته گلدان است، نفوذ می کند. از نتایج به دست آمده معلوم شده که این روش برای کاشت قلمه خیلی خوب است اما نظارت در تهیه گلدان کمی مشکل است.
۷) پیشگیری از آلودگی به نماتدهای خزانه: در بعضی از مناطق چای خیز جهان اگر در خزانه تکثیر چای نماتد مشاهده شود، یا اگر احتمال آلوده بودن منطقه به نماتد وجود دارد، در این صورت، سم پاشی با سموم گازی DD یا متیل بروماید بخصوص برای ارتفاعات بالای ۹۰۰ متر از سطح دریا انجام می شود. سمپاشی باید هم بر روی خاک خزانه و هم بر روی خاکی که در یک مکان جمع شده و برای خزانه در نظر گرفته شده انجام گیرد. مقدار سم لازم برای یک مترمربع خاک ۵ سانتی متر مکعب از سم DD است. خاک را پس از سم پاشی با پلاستیک می پوشانند و سه هفته بعد از سم پاشی خاک را کاملا به هم می زنند. چنین خاکی جهت استفاده در خزانه آماده است. در هر حال تمامی خزانه و گلدان ها را باید با سم متیل بروماید بر علیه نماتد سمپاشی کنیم. بعد از این مرحله می توان قلمه ها را در خزانه کاشت. دقت در نحوه سمپاشی از اهمیت بالایی برخوردار است. در غیر این صورت ممکن است که نماتدها حتی به وسیله زهکشی از یک محیط به محیط دیگری وارد شوند.
۸) تهیه خزانه تکثیر چای: عرض خزانه تکثیر چای ۱۸۰ – ۱۲۰ سانتی متر و طول آن متناسب با نیازها است. باید فواصلی بین خزانه ها برای عملیات وجین و انجام آبیاری در نظر گرفته شود و خاک خزانه باید سبک باشد. اما اگر خاک رسی باشد آن را به عمق ۳۵ تا ۴۰ سانتی متر خاک برداری کرده، سپس مقداری ماسه می ریزند تا نفوذپذیری خاک بهتر شود. بدیهی است در مواقعی که خاک خزانه سبک است به چنین قشری از ماسه احتیاجی نیست.
گاهی قلمه ها را در خاک های سبکی که در گلخانه ها استفاده می شود می کارند و پس از بستن کالوس آنها را به خزانه یا گلدان اصلی منتقل می کنند. این نوع قلمه ها را به ویژه برای جلوگیری از غلط گیری در خزانه ها مورد استفاده قرار می دهند. اگر قلمها در گلدان با در بستر کاشته شوند لازم است که ۲ تا ۳ روز قبل از کاشت خاک گلدان یا بستر را آبیاری کنیم با این عمل خاک خزانه یا گلدان بخوبی نشست خواهد کرد. حال می توانیم قلمه ها را در داخل آن بکاریم. بنابراین، لازم و ضروری است که قبل از کاشت قلمه خاک را به طور کامل بکوبیم تا هوای داخل آن خارج شود باید دقت شود که کوبیدن بیش از حد برای رشد قلمه ها زیان آور است.
۹) تغذیه قلمه ها در خزانه
الف) خاک گیاهان تیره لوبیاسانان: بهترین خاک برای کشت قلمه خاک گیاهان تیره لوبیاسانان است. کشت گیاهان تیره لوبیاسانان موجب می شود که خاصیت فیزیکی خاک اصلاح شده نفوذپذیری آن وضع بهتری پیدا کنند. این گیاه تعداد زیادی ریشه غیر قابل تجزیه در خاک دارد. اگر کود شیمیایی به گیاهان تیره لوبیا سانان داده شود نباید چنین خاکی را بلافاصله در خزانه مورد استفاده قرار داد. در غیر این صورت، نتیجه معکوس خواهد بود. سنگ های درشت و ریشه علفهای هرز داخل خاک خزانه باید قبل از کاشت قلمه ها غربال شود. بدیهی است، در صورت عدم دسترسی به خاک گیاهان تیره لوبیاسانان می توان از خاک دیگری به عنوان خزانه استفاده کرد.
ب) خاک جنگل: خاک های سبک برای کاشت قلمه مناسب است. بهتر است از قسمت۔ های سطحی خاک جنگلی که دارای برگ های درختان مختلف است استفاده شود. در صورتی که بافت خاک جنگلی رسی باشد بهتر است مقداری خاک رودخانه ای (ماسه نرم) به آن اضافه شود. در هر حال، باید به خاطر داشته باشیم که pH خاک نباید از ۵/۵ تجاوز کند.
ج) خاک عمق زمین (تحت الارض): در بسیاری از مناطق برای به دست آوردن خاک عمق زمین، خاک را تا عمق یک تا یک و نیم متر می کنند. باید یاد آور شویم که چنین خاکهایی را حتما باید غربال کرد تا تمامی ریزه سنگها و علف های هرز آن از بین برود و در صورت لزوم می توانیم مقداری کود آلی به آن اضافه کنیم.
د) خاک باغ های چای: اگر خاک دیگری در دسترس نباشد می توان از خاک باغ های چای استفاده کرد. بهتر است خاک باغ هایی را که بوته های قدیمی آنها ریشه کن شده است مورد استفاده قرار دهیم. لازم است این قبیل خاکها را قبل از استفاده غربال کرد تا تمامی ریشه های بوته های قدیمی چای و ریشه های علف های هرز آن جدا شوند.
۱۰) سایبان خزانه: در مناطقی که سرخس فراوان است می توان به عنوان سایبان از آن استفاده کرد. بدین منظور سرخس ها را بر روی پایه های چوبی که برای سرپوش خزانه تهیه شده است قرار می دهند ضخامت سرخس باید به اندازه ای باشد که قلمه های کاشته شده در خزانه قابل دید نباشد. چتایی نیز وسیله دیگری است که به عنوان سایبان در خزانه های تکثیر چای مورد استفاده قرار می گیرد. مزیت چتایی نسبت به سرخس این است که در تمام طول سال می توان از آن استفاده کرد. باید توجه داشته باشیم که سایبان زیاد نیز برای رشد قلمه ها مناسب نیست، زیرا فعالیت فتوسنتزی به خوبی انجام نخواهد پذیرفت. بهتر است پس از اینکه مدتی از رشد قلمه ها گذشت و به اصطلاح قلمه ها ریشه دار شدند مقدار سایبان را در روز کم کرد تا نور بیشتری به قلمهها برسد. ارتفاع خزانه ها نکته مهم دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد و خطر قطرات باران که موجب خرابی قلمه ها می شود در سایبان های کم ارتفاع کمتر است، اما مشکلاتی در مواقع سمپاشی و وجین خزانهها پیش می آید.
بر روی خزانه هایی که در زیر پوشش چتایی یا گونی قرار گرفته اند، می توان در روزهای بارانی و سرد یک پوشش پلاستیکی قرار داد تا بدین وسیله گرمای تولید شده موجب رشد قلمه ها شود.
۱۱) کاشت نهال ها در زمین اصلی: معمولا بعد از کاشت قلمه ها در خزانه و گذشت چندین ماه (۸ تا ۹ ماه) که رشد آنها به یک حد معینی رسید، به ناخن زدن قلمه ها که امری است اجباری اقدام می کنیم. این عمل را در صورتی انجام میدهند که نهال ها قوی بوده، رشد آنها به یک حد مناسب برای ناخن زدن رسیده باشد. ناخن زدن موجب می شود که شاخه های دیگری در قلمه أیجاد شود. این عمل بویژه، در قلمه هایی که فقط یک شاخه دارند انجام می گیرد. ناخن زدن بر روی شاخه های ضعیف نباید صورت گیرد. مدت نگهداری قلمه های چای در خزانه معمولا حدود ۱۲ تا ۱۸ ماه است بعد از آن نهال ها را همراه با خاک اطراف آن به زمین منتقل می کنند. بدیهی است شرایط آب و هوایی در طول این مدت موثر است. در مناطق گرم نهال ها را پس از گذشت هشت ماه به زمین اصلی انتقال می دهند.
به هنگام انتقال نهال های گلدانی باید گلدان ها را از نهالها جدا کنیم، در غیر این صورت رشد نهالها متوقف و در نهایت نهال خشک خواهد شد. باید توجه کرد که نهال ها به صورت عمودی و راست در محل مربوطه کاشته شود در غیر این صورت ممکن است به ریشه ها آسیب وارد شود. چنانچه مدت زمان کاشت نهال ها در زمین اصلی به سی ماه نرسد، اقدام به برگ چینی نمی کنند. تحقیقات انجام شده در این زمینه نشان میدهد که عمل برگ چینی قبل از موعد ذکر شده باعث کاهش مقاومت بوته در مقابل خشکی شده، زمینه نابودی بوته را فراهم می کند.
ازدیاد چای از طریق پیوند زدن
به طور کلی، پیوند عبارت از هنر بستن قسمتهایی از گیاهان به هم دیگر است، به طریقی که با هم یکی شده و به زندگی خود همانند یک گیاه ادامه دهند. بخشی که قسمت بالایی گیاه را تشکیل می دهد به نام پیوندک و بخش پائینی را به اصطلاح ریشه یا پایه می نامند. به طور کلی، تمام روش هایی که موجب به هم پیوستن دو گیاه شده، یک نوع زندگی مشترک و در عین حال مصنوعی را پدید می آورد پیوند زدن می نامند.
چون تکثیر چای از راه قلمه زدن از نظر زمانی طولانی است میتوان بوته های بارده را در باغها با پیوند زدن اصلاح کرد و با آنها را به بوته های مادر برای گرفتن قلمه مبدل کرد. از طرف دیگر چون بعضی از بوته ها با وجود داشتن تمامی محسنات، قلمه ها قادر به تولید ریشه نیستند و قلمه گیری از أنها مناسب نیست، در این صورت می توان با کاشت بذر اقدام به تولید نهال کرد و بر روی آن بوته مورد نظر را پیوند زد. به طور کلی پایه ها را می توان به دو گروه تقسیم کرد؛
۱) پایه های بذری
۲) پایه های کلونی
- پایه های بذری: پایه های بذری از طریق کاشت بذر به دست می آیند و در سنین مناسب عمل پیوند بر روی آنها انجام می گیرد. کاربرد این گونه پایه ها دارای فواید و مضراتی است. در مورد فوائد أن بایستی گفته شود پایه ها متعدد و اقتصادی است و ریشه های انبوه تولید می کنند. به نظر می رسد که وجود ریشه های متعدد در تغذیه و رشد گیاه تأثیر زیادتری دارد. در هر حال پایههای بذری خود دارای مضراتی است از جمله تغییرات وراثتی که در گیاه پدید می آید و این تغییرات هنگامی به وفور مشاهده می شود که بذرها از منابع مختلف انتخاب شده باشند این گونه بذرها که از منابع مختلف تهیه شده اند ممکن است از نظر تولید پایه در یک گیاه خاص تغییرات زیادی با هم داشته باشند. بنابراین، تهیه پایه های بذری در هر یک از این گونه ها باید به طور کامل مورد بررسی قرار گیرد تا بتوان از میان آنها یکی را به عنوان پایه بذری با گیاه مادر برای تولید بذر انتخاب کرد. منبع بذری ممکن است حاصل از دورگ گیری ها در میان گونه های مختلف هم خانواده باشد و این خود موجب تغرق شدید صفات می شود. بنابراین، برای هماهنگی و یکنواختی می توان به شرح زیر توصیه کرد:
۱- برای جلوگیری از تغییرات زیاد در پایه های بذری بایستی منابع مادری تهیه بذرها کاملا مورد مراقبت قرار گیرد و از انتقال گرده ها (دورگ گیری جلوگیری به عمل آید.
۲- بوته های همسن و موجود را در یک خط و در یک زمان معین مورد استفاده قرار داد و بوته های کوچک یا نامشابه را نیز از میان آنها حذف کرد.با توجه به نکات فوق از تغییرات زیاد می توان جلوگیری کرد و اگر تغییراتی مشاهده شود مربوط به تغییرات آب و هوایی و خصوصیات خاک است.
- پایه های کلونی: در برخی از کشورهای چای خیز دنیا استفاده از پایه های کلونی بسیار مورد توجه است، این پایه ها از راه تکثیر غیر جنسی (خوابانیدن شاخه و قلمه زدن) ازدیاد می یابند. هر یک از این پایه ها از نظر ورائتی با دیگر بوته های هم گروه خود مشابه بوده، تمامی آنها از نظر خصوصیات رویشی در یک محیط خاص یکسان هستند. پایه های کلونی از نظر تولید بوته های یکسان و یکنواخت، حفظ برخی از مشخصات بوته مانند سطح برگ چینی، مقاومت به آفات و بیماری و رشد و نمو مورد توجه هستند در برخی مواقع مشاهده شده است که محل پیوند در روی پایه نزدیک به خاک یا در مجاورت خاک واقع می شود، در این حالت احتمال ریشه دار شدن پیوندک زیاد است. بنابراین، برای نگهداری و حفظ اثرات پایه از کشت عمیق بوته ها پس از پیوند باید خودداری کرد و نکته مورد توجه در تهیه بوته به روش کلونی رعایت برخی مسایل زیر است:
۱- پایه ها از نظر خصوصیات باردهی و رشد و نمو یکسان باشند.
۲- پایه ها عاری از عوامل بیماری زا باشند.
٣- پایه ها از نظر اسکلت شکل، زیبایی خاص خود را داشته باشند.
دو روش پیوند در چایکاری مرسوم است: یکی اسکنهای و دیگری سپری یا تی.
- روش استفاده از پیوند اسکنه ای: نخست پایه را از بین بوته های سالم انتخاب و به ارتفاع ۸ تا ۱۰ سانتی متر از سطح زمین سر برداری می کنند. چنین پایه ای برای پیوند شدن آماده است. سپس برای تهیه پیوندک ساقه ای را به طول ۲۰ سانتی متر و به ضخامت یک مداد طوری می بریم که دارای ۳ برگ و در کنار هر برگ یک جوانه وجود داشته باشد و بعد پایه را که در حدود ۵-۳ سانتی متر قطر دارد از وسط شکاف داده و پیوندک را طوری در آن قرار میدهیم که پایینترین جوانه پیوندک به طرف خارج و بالای شکاف قرار گیرد. پس از قرار دادن پیوندک بر روی پایه لازم است با نخ محکم بسته شوند تا جا به جا نشوند سپس آنها را با کیسه ای نایلونی می پوشانیم تا از هدر رفتن رطوبت آنها جلوگیری به عمل آید. پس از گذشت ۸ تا ۱۰ هفته می توانیم کیسه نایلونی را حذف نماییم.
- روش استفاده از پیوند سپری یا تی: برای تهیه پیوند سپری لازم است پایه ها از بین بوته هایی که از رشد کافی برخوردار بوده، انتخاب شوند. پیوندکها باید از شاخه هایی انتخاب شوند که در کنار برگهای آنها جوانه های قوی و سالم داشته باشند، در موقع پیوند زدن نخست جوانه را با مقداری از پوست از شاخه جدا می کنند و سپس بر روی پایه شکافی به طول ۳ سانتی۔ متر و به شکل T ایجاد می کنند. پس از ایجاد شکاف لازم است پوست را از ساقه جدا کرده، جوانه را با مقداری پوست در داخل شکاف قرار داده و با نخ دور آن را می بندند. بنابراین، پس از گذشت ۲ تا ۴ هفته پیوند جوش خورده، جوانه شروع به رشد می کند. در این موقع باید نخ را باز کرده، پایه را از ارتفاع ۲ سانتی متر بالاتر از محل پیوند برید. زمان پیوند معمولا طوری انتخاب می۔ شود که پایه و پیوندک آماده و جوانه به راحتی از شاخه جدا شده یا به اصطلاح نهال پوست بدهد.
ازدیاد از طریق خوابانیدن شاخه
خوابانیدن شاخه ها روش دیگری در ازدیاد چای است. در این روش مقداری از پوست شاخه را برداشته، آن را بدون این که از پایه مادری جدا شود در محلی که پوست آن کنده شده در خاک قرار میدهند. بعد از مدتی در این قسمت ریشه های نابجا تولید می شود. پس از این که شاخه ها به حد کافی رشد کردند آنها را از بوته های اصلی جدا کرده، در محل اصلی می کارند.
ازدیاد از طریق ریزازدیادی
به علت وجود دگرگشتی و خود ناسازگاری شدید در بوته های چای، تفرق صفات در گیاهان حاصل از بذر مشاهده می شود و هر کدام از بوته ها دارای ژنوتیپ متفاوتی از دیگری هستند که سبب می شود عملکرد و کیفیت این بوته ها با یکدیگر یکسان نباشد.اخیرأ بخش بهنژادی اداره کل خدمات پژوهشی چای شمال کشور (لاهیجان) اقدام به گزینش تک بوته های برتر از بین بوته های چای بذری باغ های مختلف کرده که به نظر می رسد دارای عملکرد و کیفیت مناسبی باشند. پس از تکثیر این بوته ها و کشت آنها در ایستگاههای تحقیقاتی مختلف و بررسی اثرات متقابل ژنوتیپ و محیط، اقدام به گزینش تک بوته های برتر و تکثیر آنها می کنند. از آنجایی که نمی توان از یک یا تعدادی بوته از طریق قلمه، اقدام به تکثیر انبوه کرد، زیرا تکثیر آنها به سالها وقت نیاز دارد، ریزازدیادی چای می تواند به ازدیاد این بوته ها سرعت ببخشد.
