هایپر تره بار | گیاهشناسی خربزه
8 شهریور 1397

خانواده کدوئیان (Culturbitaceae که به نام «جالیز» معروف هستند. از نظر سطح زیر کشت، تولید و مصرف در ایران حائز اهمیت می باشند. خربزه (Cacamais melo) به عنوان گیاه شاخص این خانواده، به علت سرعت رشد زیاد و تولید اقتصادی اهمیت داشته و میوه های آبدار و شیرین آن به خصوص در فصل تابستان به میزان زیادی مصرف می شوند.

در اکثر مناطق ایران به جز کویر مرکزی، در مناطقی که امکان کشت خریزه وجود دارد می توان باهر شرایط آب و هوایی اقدام به کشت و پرورش این گیاه نمود. از نظر اکولوژیکی نیاز به شرایط آب و هوایی نیاز بالایی ندارد و در گرم ترین مناطق مثل اهواز، بیرجند و زابل و در سردترین مناطق مثل تبریز و زنجان کشت می شود. هزینه تولید این گیاه در مقایسه با سایر گیاهان کمتر است و سود حاصله از آن زیاد می باشد. علاوه بر آن باعث اشتغال زایی می گردد و افراد زیادی را برای تولید، حمل و نقل و عرضه به بازار مشغول به کار می نماید. تولید سالیانه بیش از ۵/۱ میلیون تن خربزه علاوه بر اشتغال زائی مستقیم در مزارع نقش به سزائی در فعال شدن صادرات و سیستم حمل و نقل دارد. خربزه دارای قند زیاد بوده و خوش خوراک می باشد. خربزه دارای پروتئین، چربی، کلسیم، آهن، مقدار کمی مواد نشاسته ای و سلولز نیز می باشد.

این گیاه دارای نیازهای غذایی و آبی کم بوده و می تواند در برخی از مناطق به صورت دیم کشت شود. کشت خربزه برای کشاورزان اهمیت به سزایی دارد، زیرا در کشت این محصول مقداری از عملیات داشت با برداشت همزمان بوده و تلاقی این دو مرحله باعث برگشت سریع تر سرمایه کشاورزان نسبت به سایر کشت ها می شود. تمام اجزاء خربزه اعم از بوته، میوه و دانه های آن می توانند به مصرف تغذیه دام برسند. استفاده از بذر مرغوب و استاندارد، رعایت مسائل زراعی، کنترل به موقع و صحیح افته، بیماری ها و علفهای هرز، مدیریت صحیح آبیاری و تغذیه جهت دستیابی به عملکرد و سود بالا ضروری است.

برنامه های اصلاحی و به خصوص استفاده از ژنوتیپ های موجود در کشور می تواند در بهبود عملکرد و کیفیت میوه ها مؤثر باشد. اهداف مهم اصلاحی در خربزه شامل مقاومت به تنش های زنده و غیر زنده، افزایش عملکرد و کیفیت محصول، زودرسی و سازگاری به مناطق مختلف می باشد. در صورت بهبود کیفیت و عملکرد خربزه و رعایت مسائل زراعی می توان تولید اقتصادی خوبی را بدست آورد. برنامه های تحقیقاتی و تولیدی باید به سمت تولید فرآورده های مختلف میوه از جمله برگه، مارمالاد، مربا، بستنی، کنسانتره، شربت، ترشی، سرکه و خوراک دام سوق داده شود.

تاریخچه خربزه

برخی از محققان مبدأ اولیه خربزه را نواحی جنوبی و شرقی آسیا و همچنین مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری آفریقا ذکر کرده اند. دکاندول معتقد بود که مرکز اولیدی طالبی و خربزه آفریقا می باشد. بعضی دیگر محل اصلی رویش خربزه را ایران، قفقاز و کشورهای همسایه ایران دانسته اند. آنچه مسلم است خربزه و طالبی از طریق ایران و هندوستان به سایر نقاط دنیا گسترش پیدا کرده است .

محققان برای گونه های متعدد خربزه دو مرکز اولیه و ثانویه تنوع ژنتیکی ذکر کرده اند. مرکز اولیه تنوع در محدوده جغرافیایی جنوب غربی و مرکز آسیا شامل ترکیه، سوریه، ایران، افغانستان، شمال و مرکز هند، ماورای قفقاز و ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان قرار دارد و مرکز ثانویه تنوع ژنتیکی شامل چین و جمهوری کره می باشد. شواهد به جای مانده از آثار باستانی مصر نشان می دهد که مصریان باستان خربزه را ۲۴۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می شناختند. آثاری از کشت خربزه نیز در ۱۲۲۰ سال قبل از میلاد در چین باقی مانده است .

برخی از محققان معتقدند که گونه های مختلف Cucumis melo L. در آفریقا و آسیا به طور مجزا پدیدار شده اند. ارقام وحشی که ابتدا در رودخانه نیجر در آفریقای غربی روییده بودند به وسیله هو کر انگلیسی طالبی خوانده شد و گونه های اهلی این گیاهان را در امتداد خط مستقیمی از غرب آسیا تا هندوستان کشت می کردند.

بنا به نظر هوکر گونه و ارقام اهلی خربزه از یک رقم وحشی به اسم Cactumnis trigonuts که در ایران نیز مشاهده گردیده، به وجود آمده است. این گونه در ایران، هندوستان تا نواحی شمال استرالیا می روید. دقیقا معلوم نیست در چه زمانی از تاریخ، طالبی و خربزه معمولی پدیدار گشته اند، ولی قدر مسلم این است که این واریته ها در مناطق جدید جغرافیایی به سرعت به وجود نیامده اند، زیرا در کیفیت آنها اختلاف زیادی دیده می شود.

در قرن سیزدهم میلادی ناحیه ای از شمال شرقی ایران تا ترکستان چین (ناحیه سیکییانگ) از نظر کشت و تولید خربزه و طالبی مشهور بوده است به طوری که مارکوپولو جهانگرد ونیزی اظهار داشت که بهترین خربزه و طالبی دنیا در اینجا به دست می آید و این میوه ها به صورت بریده شده در آفتاب خشک می شوند که در حالت خشکیده از عسل هم شیرین تر است. در این نواحی طالبی و خریزه قسمت عمده غذای روزانه مردم را تشکیل داده و تقریبا هر دهکده رقم مخصوص به خود را دارد.

برای اولین بار این محصول از ارمنستان به رم منتقل شد اما کشت و پرورش آن تا قرن ۱۵ میلادی در اروپا گسترش چندانی نیافت و بعد از این قرن بود که مورد توجه قرار گرفت. با کشف قاره آمریکا این محصول وارد دنیای جدید شد و از نیمه دوم قرن ۱۶ میلادی بود که کشت آن در ایالت فلوریدا آغاز شد.

در زمان ساسانیان خربزه در ایران وجود داشته است که شواهد تاریخی و باستان شناسی این حقیقت را تأیید می کنند. مطالعات سایر تاریخ نویسان نشان می دهد در زمان انوشیروان پادشاه ساسانی کشت و پرورش خربزه رواج داشته است و از خربزه به عنوان یک نوع میوه استفاده می کردند. کشت این محصول در مناطق خشک و حاشیه کویر و در مناطقی مثل گرمسار، ورامین، خراسان رضوی و جنوبی از تولید کمی و کیفی بالایی برخوردار است.

ارزش غذایی و دارویی خربزه

به طور کلی گیاهان خانواده کدوئیان ارزش غذایی و دارویی بالایی دارند. بیش از ۸۵ درصد میوه این خانواده از جمله هندوانه، خربزه و طالبی را آب تشکیل می دهد. مواد جامد محلول (T.S.S) بالایی دارند. درصد قند در خربزه تا ۱۸ درصد می رسد. بالا بودن ویتامین A باعث شده است که از این گیاهان به عنوان مرطوب کننده و نرم کننده پوست (مانند خیار) استفاده شود. میوه های نارس خربزه را می توان به صورت تازه در سالادها، پخته شده و یا کنسرو شده استفاده کرد.

میوه های رسیده را می توان به صورت تازه به عنوان دسر، کمپوت، شربت و مربا مصرف کرد. برش های آبگیری شده آن پس از نگهداری در کوتاه مدت و یا میان مدت می تواند دوباره ساختمان خود را باز یابد و آب آن می تواند به صورت کمپوت مصرف شود. دانه های آن به عنوان منبع روغن های گیاهی غیر اشباع و پروتئین هستند و به صورت کمی بو داده شده به صورت آجیل مصرف می گردد.  پوست میوه، بذرها و گوشت آن می تواند در تغذیه دام مورد استفاده قرار گیرد. ارزش غذایی میوه رسیده خربزه در جدول  نشان داده شده است

آب پروتئین چربی کربوهیدرات مواد سلولزی
۸۷ ۹/۰ ۱/۰ ۴/۱۲ ۱

 

بهترین زمان مصرف خربزه در میان دو وعده غذایی می باشد. میوه خربزه حدود ۹۰ درصد آب دارد که این آب به خاطر توأم بودن با مواد قندی فورا جذب بدن شده و انرژی آزاد می کند.

پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید: خربزه از زینت های زمین است، آب آن از رحمت الهی و شیرینی آن از بهشت است.

از قدیم برای خربزه خواص غذایی و دارویی مختلفی قائل بوده اند که مهمترین آنها به شرح ذیل می باشد:

۱- طبیعت خربزه گرم و تر است.

۲- خریزه مثانه را شستشو می دهد، ادرار را زیاد می کند و سنگ مثانه را از بین می برد.

٣- محلول آب و قند به همراه املاح معدنی موجود در خربزه، شربتی گوارا و متنوع می باشد که سلول های بدن را شسته و سموم آنها را می گیرد و از راه ادرار و عرق دفع می نماید. لذا پس از خوردن خربزه خنکی، شادابی و طراوت خاصی در بدن ایجاد می شود.

۴- ضماد گوشت خربزه برای تسکین درد و تورم چشم به کار می رود.

۵- خربزه دارای ویتامین A است، از این رو در ترمیم و تجدید سلول های بدن، پیشگیری از بیماریهای چشمی و جلوگیری از بیماری های عفونی مؤثر است.

۶- به علت دارا بودن ویتامین C در طراوت و شادابی پوست و جلوگیری از بیماری های لثه مؤثر است.

۷- سلولز موجود در خربزه، ماده ای است بی رنگ، شفاف و جامد که خاصیت آن بعد از جذب در بدن به این صورت است که حجم مدفوع را افزایش داده و تعداد دفعات اجابت مزاج را زیاد می کند. لذا خربزه ملین خوبی بوده و یبوست را بر طرف می کنند. همچنین از راه دفع مدفوع مقداری از سموم بدن را خارج می نماید.

۸- خربزه فعالیت سلول ها را افزایش می دهد (به دلیل وجود ویتامین A و به خاطر دفع سموم خون، اسید اوریک و مواد زاید و سمی از بدن باعث فعالیت کلیه ها می شود.

۹- وجود فسفر و کلسیم در این میوه در تقویت اعصاب و سلول های مغزی، عضلات و تکمیل استخوان بندی به ویژه در سنین کودکی مؤثر است. محققان فرانسوی دریافته اند خربزه می تواند با استرس و خستگی مقابله کند.

۱۰- میزان پتاسیم موجود در خربزه برای بیماران مبتلا به بیماریهای قلبی بسیار مؤثر است و مصرف این ماده غذایی نقش به سزایی در پیشگیری از بیماریهای قلبی و عروقی دارد.

۱۱- خربزه به دلیل دارا بودن مواد قندی، در درمان کم خونی های مختلف مؤثر است. برای پائین آوردن فشار خون نیز مفید است.

۱۲- در درمان بیماری های روماتیسم مزمن، نقرس و نارسایی کبد بسیار مفید است.

۱۳- مصرف این میوه خوش طعم باعث افزایش شیر مادران شیرده می شود.

۱۴- خوردن خربزه اشتها را زیاد می کند و در کودکان سبب فعالیت سلول های بدن شده و در رشد آنها بسیار مؤثر است. از طرفی خوردن زیاد خربزه باعث نفخ و درد معده می گردد. مبتلایان به دیابت نیز نباید خربزه بخورند، زیرا گلوکز زیادی در خربزه وجود دارد.

۱۵- این میوه لذیذ در سالمندان نیز فعالیت سلول های دستگاه گوارش را زیاد می کند و در نتیجه نقاهت، سستی و بی حالی را از آنها دور می کند.

۱۶- طعم اسانس خربزه محرک قوی و خوبی برای دستگاه گوارش بوده و به هضم غذا کمک می کند.

۱۷- استفاده از ماسک خربزه در شفافیت و جلای پوست مؤثر است.

۱۸- خربزه برای رفع کک که در صورت انسان به شکل لکه های قهوه ای رنگ ریزی پدیدار می شود بسیار مؤثر است. برای این منظور باید دانه خشک خربزه را به همراه پوست آن کوبید و با آب خمیر کرد. سپس به شکل ضماد بر روی پوست قرار داد و این عمل را تا رفع لکهها حداقل روزی یک مرتبه تکرار کرد.

۱۹- اگر گوشت خربزه له شود و به صورت مرهم روی سوختگی های سطحی پوست بدن قرار داده شود، آن را معالجه خواهد کرد.

روغن بذر خربزه محصولی ارزشمند از نظر تغذیه ای، پزشکی و صنعت می باشد. بذر خربزه طبیعت گرم داشته و غنی از پروتئین، روغن، اسیدهای چرب امگا ۳، ویتامینهای E، B3 B2، اسید فولیک و املاح است. همچنین پاک کننده کلیه، مثانه و کبد بوده و مسکن سوزش مجاری ادرار است. در کاهش کلسترول خون و ضایعات عصبی و پوستی و تقویت رشد مو و سیستم ایمنی بدن نقش مهم دارد. اسید چرب شاخص موجود در روغن اسید لینولئیک (۶۰ تا ۷۰ درصد) می باشد. مقادیر اسیدهای اولئیک، استئاریک و پالمتیک نیز در روغن خربزه قابل توجه است. ترکیبات توکوفرولی، فتلی و استروئی موجود در روغن باعث ایجاد اثرات آنتی اکسیدانی در روشن می شود. کنجاله بذر خربزه پس از روغن کشی به علت دارا بودن مواد مغذی فراوان در رژیم غذایی انسان، دام و طیور مورد استفاده قرار می گیرد.

تولید خربزه در ایران و جهان

طبق گزارشات فائو (۲۰۱۳) میزان تولید محصولات جالیزی شامل خربزه، هندوانه و طالبی در جهان در سال ۱۲–۲۰۱۱ معادل ۳۱۲۵۴۷۶۲ تن گزارش شده است. به طوری که سهم قارههای آسیا، آمریکا، اروپا، آفریقا و اقیانوسیه به ترتیب ۱۹/۷۵، ۱۵/۱۱، ۷/۶، ۷/۶ و ۲۶/۰ درصد از تولید می باشد.

بالاترین تولید محصولات جالیزی به ترتیب در کشورهای چین، ترکیه، ایران و مصر با تولید ۱۷۲۶۳۰۱۷، ۱۶۴۷۹۸۸، ۱۴۰۰۰۰۰ و ۱۰۳۸۴۱۲ تن می باشد. بالاترین عملکرد این محصولات در پورتوریکو، قبرس، بحرین، اردن و استرالیا می باشد. بر اساس آمارنامه فائو (۲۰۱۳) ایران در سال ۲۰۱۲ دارای سطح زیر کشت خربزه به میزان ۸۳۰۰۰ هکتار و تولید ۱۴۵۰۰۰۰ تن با متوسط عملکرد ۱۷۶۸۱ کیلوگرم در هکتار بود.

میانگین عملکرد جهانی خربزه در واحد سطح ۲۲ تن است که کانادا با برداشت ۱۲۰ تن بالاترین عملکرد این محصول را دارد.

سطح زیر کشت و میزان تولید خربزه به تفکیک استان در سال زراعی ۹۰ – ۱۳۸۹ در جدول ۱-۲ نشان داده شده است. در سال زراعی ۹۰-۱۳۸۹ حدود ۳۲۶ هزار هکتار برابر با ۷/۲ درصد از سطح برداشت اراضی زراعی کشور به انواع محصولات جالیزی اختصاص داشته است. از بین سطح برداشت محصولات جالیزی، هندوانه با سهم ۴۴ درصد، خربزه با سهم ۸/۲۴  درصد و خیار با سهم ۵/۱۹ درصد بیشترین میزان سطح برداشت را به خود اختصاص داده اند.

بر اساس سالنامه آماری بخش کشاورزی استان خراسان رضوی، سطح زیر کشت خربزه در سال زراعی ۹۱-۱۳۹۰ در استان خراسان رضوی ۳۷۰۳۸ هکتار (شامل ۳۶۷۹۳ هکتار سطح آبی و ۲۴۵ هکتار سطح دیم) بود. میزان تولید این محصول نیز در استان خراسان رضوی ۴۰/۵۳۷۳۷۴ تن (شامل ۴۰/۵۳۶۶۸۹ تن تولید آبی و ۶۸۵ تن تولید دیم) بود. متوسط عملکرد آبی محصول مزبور ۹/۱۴۵۵۹ کیلوگرم در هکتار و عملکرد دیم آن ۹/۲۷۹۵ کیلوگرم در هکتار بود.

بیشترین تولید خربزه در استان خراسان رضوی در سال زراعی ۹۱-۱۳۹۰ در شهرستان تربت جام با سطح زیر کشت ۱۵۰۰۰ هکتار و تولید ۲۲۵۰۰۰ تن با عملکرد ۱۵ تن در هکتار گزارش شده است.

نیازهای اکولوژیکی

آب و هوا

خانواده کدوئیان و از جمله خربزه در آب و هوای گرم و خشک بهتر رشد می کنند. اگر چه در شرایط آب و هوای گرم و مرطوب نیز خربزه رشد و نمو مطلوبی دارد اما میوه آن به اندازه کافی مطبوع و شیرین نمی شود. هوای مرطوب مناسب رشد خربزه نیست و میوه در این شرایط کیفیت و طعم خوبی ندارد. هوای مرطوب در گسترش بیماری های قارچی بسیار مؤثر می باشد. مناطق با تابستان طولانی و درجه حرارت بالا مناسب کشت خربزه است (پیوست، ۱۳۸۱). ۸۰ تا ۱۱۰ روز آب و هوای عاری از یخبندان همراه با میزان فراوان نور خورشید و حرارت و همچنین هوای خشک و رطوبت کافی برای خربزه لازم است.

خربزه نیازمند گرما و به ویژه نور است. به خشکی، حرارت و شوری خاک مقاومت دارد. بنابراین در برخی مناطق گرم و در حاشیه کویر به راحتی رشد می نماید. احتیاج به فصل رشد طولانی دارد. لذا بهتر است در مناطقی کاشته شود که بین آخرین سرمایی بهاره و اولین سرمای پاییزه حدود ۱۴۰ – ۱۲۰ روز فاصله باشد.

خربزه گیاه نور پسندی است و برای گلدهی به بیش از ۱۶ ساعت نور در شبانه روز نیاز دارد.

بذر خربزه معمولا در درجه حرارت ۱۵-۱۲ درجه سانتی گراد شروع به جوانه زدن می کند. در هنگام جوانه زنی بذر درجه حرارت خاک باید بالاتر از ۱۵ درجه سانتی گراد باشد. درجه حرارت بهینه برای جوانه زنی ۲۸ درجه سانتی گراد است. خربزه مهمترین عکس العمل رشدی را در طول فصل رشد در دامنه دمایی ۳۰-۱۷ درجه سانتی گراد دارد. مناسب ترین درجه حرارت برای رشد و نمو آن ۲۵ تا ۳۵ درجه سانتی گراد می باشد (جعفری و ایمانی، ۱۳۸۳).

گلدهی و تلقیح در درجه حرارت های بالا با مشکل مواجه می شود. در صورتی که هنگام گلدهی درجه حرارت بالاتر از ۳۶ درجه سانتی گراد باشد تعدادی از گل ها ریزش پیدا می کنند.

در دمای ۴۰-۳۹ درجه سانتی گراد شاخ و برگ بوته دچار پژمردگی حرارتی می شود و در نتیجه آفتاب سوختگی میوه اتفاق می افتد که کیفیت میوه را کاهش می دهد.

بوته خربزه به سرما حساس است. کاشت آن در فصل سرد در شرایط هوای آزاد امکان پذیر نیست. در صورتی که رشد رویشی در دماهای پائین صورت گیرد، مشکلات بیماری زیاد خواهد بود.

رطوبت بالا در خاک سبب تشدید بیماری های خاکزی نظیر فیتو فترا و فوزاریوم می گردد. رطوبت بالای هوا (در شرایط شمال کشور سبب افزایش ابتلا به سفیدک کرکی، سفیدک سطحی یا ساق سیاه می شود.

 شرایط خاک و تغذیه

خربزه می تواند در انواع خاکها از شنی رسی تا رسی زیاد، رشد نماید. بهترین خاک برای رشد خربزه، خاک شنی یا لوم سیلتی با زهکشی خوب است. در مناطقی که فصل گرما کوتاه است و زودرسی محصول مورد توجه می باشد بهتر است کشت در خاکهای شتی رسی صورت گیرد.

خاک باید کاملا حاصلخیز بوده و مواد آلی آن به خوبی تأمین شده باشد و همچنین عاری از نماتد و بیماری های خاکزی باشد. pH بین ۶ تا ۷ برای تولید خربزه مناسب است. pH خاک میزان قابلیت جذب مواد غذائی توسط گیاه همچنین فعالیت میکروارگانیسم های خاک و به دنبال آن رشد گیاه، عملکرد و کیفیت میوه را در خربزه تحت تأثیر قرار می دهد. خربزه نسبت به خاکهای اسیدی یعنی pH کمتر از ۷ حساس بوده و باید آن را در خاکهای قلیایی با pH بیشتر از ۷ کشت نمود. در خاک های اسیدی رشد آن کاهش یافته و برگها به رنگ زرد مایل به سبز در می آیند. اگر pH کمتر از ۵/۵  باشد، گل های کامل به ندرت تشکیل می شوند و احتمال سقط میوه های در حال رشد نیز افزایش می یابد.

ریشه خربزه معمولا به عمق خاک نفوذ می کند. بنابر این آماده سازی زمین نقش مهمی در افزایش عملکرد و بهبود رشد میوه و بوته خواهد داشت. گیاه خربزه شوری خاک را تا حدی تحمل می کند. انجام آزمون خاک قبل از آماده سازی زمین به منظور تعیین میزان شوری خاک و میزان مواد غذایی قابل دسترس، اطلاعات لازم را جهت برنامه ریزی برای کود دهی و آبیاری در مناطق مختلف فراهم می کند. همچنین در ارزیابی اولیه خاک باید تاریخچه کشت های قبلی و باقیمانده مواد شیمیایی در خاک نیز مورد بررسی قرار گیرد.

خاک جهت کشت خربزه باید کاملا حاصلخیز بوده، مواد آلی آن به خوبی تأمین شده و عاری از نماتدها و بیماری باشد. مشخص شده است که کودهای سبز باعث افزایش عملکرد خربزه می شوند. پوششهای بقولات برای این منظور ارجحیت بیشتری دارند، زیرا علاوه بر ماده آلی، ازت بیشتری به خاک می افزایند. مصرف کودهای حیوانی به میزان ۳۰ تن در هکتار برای کشت خربزه مناسب است.

میزان و چگونگی مصرف عناصر غذایی و کودهای حیوانی در مناطق و خاکهای مختلف، متفاوت است.

خربزه به مصرف بیشتر عناصر غذایی مختلف پاسخ نشان می دهد اما مصرف بسیار زیاد نیتروژن سبب ترک خوردن میوه ها خواهد شد. در مناطق خشک بهتر است از مصرف بی رویه کودهای شیمیایی خودداری شود، چرا که ممکن است غلظت محلول بین ذرات خاک زیاد شده و باعث سوختن گیاه شود. عوامل مختلفی بر کیفیت و شیرینی میوه ها اثر می گذارند و افزایش میزان پتاسیم خاک سبب شیرین شدن میوه میشود (طباطبایی، ۱۳۶۵).

 گیاهشناسی

خربزه با نام علمی.Cucumis melo L گیاهی یکساله از خانواده کدوئیان (Cucurbitaceae) است.

تعداد کروموزوم پایه در این گیاه ۱۲ X = و به صورت دیپلوئید (۲n = 2x = 24) می باشد.

ریشه

سیستم ریشه خانواده کدوئیان از یک ریشه اصلی با ریشه های فرعی تشکیل شده است. عمق ریشه

های آنها تا دو متر می باشد. خربزه ریشه کمتری نسبت به هندوانه دارد و طول ریشه اصلی تا یک متر می رسد. انشعابات ریشه های جانبی تا دو متر گسترش پیدا می کنند. انشعابات جانبی اکثرا در نزدیکی سطح زمین پراکنده می شوند (پیوست، ۱۳۸۵). خربزه به علت سیستم ریشه ای قوی در مناطقی که بارندگی مناسب است به صورت دیم کشت می شود.

ساقه

گیاهان خانواده کدوئیان (خربزه، طالبی، هندوانه، خیار و کدو حالت رونده داشته و طول آنها به ۴-۳ متر می رسد. ساقه خربزه طویل، خزنده و پوشیده از کرکهای ریز است. قطر ساقه تا دو سانتی متر و طول آن ۵/۲ تا سه متر است. مقطع ساقه زاویه دار و سطح آن از کرکهای ریزی پوشیده شده است. زاویه دار بودن ساقه به علت وجود بافت کلانشیم در گوشه های آن است (عابدی، ۱۳۷۴).

خربزه یک ساقه اصلی بلند با چند شاخه جانبی تولید می کند. ساقه اصلی به صورت عمودی به سمت بالا رشد می کند سپس به صورت خزنده روی زمین به رشد خود ادامه می دهد. همانند ساقه های دیگر روی آن گل ها ظاهر می شوند. ساقه های فرعی (شاخه های جانبی به طور خزنده روی زمین رشد کرده و گل های ماده و بر روی آن تشکیل می شوند. تعداد ساقه های فرعی سه تا هشت عدد است.

معمولا در زاویه برگهای ساقه های فرعی، ساقه های فرعی درجه ۲، همچنین ساقه های فرعی درجه ۳ به وجود می آیند، به طوریکه اگر بوته خربزه هرس نشود سطح وسیعی را با ساقه های فرعی خود می پوشاند.

برگ

برگهای درشت و پهن به طور متناوب در طول ساقه می رویند. سطح زیرین و بالایی برگها پوشیده از کرک است و با دمبرگی بلند و به طور متناوب در روی ساقه قرار دارند. پهنک برگها در هنگام جوانی کمی گوش دار هستند که با افزایش سن، به شکل قلبی و سپس گرد می شوند.

اندازه برگها بسیار متغیر است و تحت اثر ژنوتیپ و محیط قرار دارد. پهنای برگها از هفت تا ۱۳ سانتی متر تغییر می نماید. رنگ برگها سبز روشن است. دمبرگ ها تقریبا دراز، توپر، آبدار و پوشیده از کرک است که در قسمت رویی خود شیار نسبتا بلندی دارند. شیار روی دمبرگ، در نزدیکی پنشنک عمیق، در وسط نیمه عمیق و در نزدیکی ساقه مسطح است و شش دسته آوند در برش عرضی آن مشاهده میشود. در محل اتصال برگ به ساقه پیچک دیده می شود که ساده و بدون انشعاب است و در موقع رسیدن میوه ها تغییر رنگ می دهد (عابدی، ۱۳۷۴). پیچک در گیاه خربزه از ویژگیهای ژنوتیپ است. پیچکها بدون انشعاب هستند و تغییر حالت این پیچکها زمان رسیدن و برداشت خربزه را مشخص می نماید.

گل

گل های این خانواده فراوان، یک جنسی و یک پایه هستند. گلهای نر و ماده جدا از هم روی ساقه تشکیل می شوند که برای کارهای اصلاحی ایزوله نمودن آنها مهم است (جهان بین، ۱۳۷۵). خانواده کدوئیان دگرگشن هستند اما مقداری خودگشنی نیز در آنها دیده می شود (پوستچی، ۱۳۵۰)

از زاویه برگ و ساقه، جوانه های گل و گلهای نر، ماده و یا گل کامل ظاهر می شوند. معمولا فراوانی گلهای نر بسیار بیشتر از گل های ماده است و بر خلاف هندوانه، گلهای نر آن به صورت چندتایی و به صورت یک خوشه در می آیند. گل های ماده به صورت انفرادی بوده و بیشتر در ساقه های فرعی دیده می شوند. تعداد گل های نر از گل های ماده و گل های کامل بیشتر است. تلقیح گلها توسط حشرات و زنبور عسل می باشد. در گلخانه ها می توان این کار را توسط دست انجام داد. گرده گل سنگین و چسبناک و مادگی گل کوتاه، ضخیم و سه قسمتی است و گاهی اوقات چهار یا پنج قسمتی می باشد.

در یک بوته ۶۰۰-۵۰۰ گل بوجود می آید که تنها ۲۰ عدد آنها قابل تلقیح است و در نهایت می توان ۷-۳ میوه ی مناسب برداشت کرد. هر میوه حدود ۴۰۰ عدد بذر به وجود می آورد. در خربزه توزیع گلها در گره های مختلف منظم تر از سایر گیاهان خانواده کدوئیان است. در گرههای ساقه اصلی گل آذین تجمعی از گلهای نر وجود دارد.

اگر گلهای نر و ماده بر روی یک ساقه باشند مونواسیوس و اگر گلهای نر و هرمافرودیت در یک ساقه قرار داشته باشند آندرومونواسیوس ۲ نامیده می شوند. در گره های اول و دوم شاخه های جانبی یک گل دیده می شود و بعضی اوقات ممکن است دوگل نر و ماده (مونواسیوس) یا دوگل نر و کامل (آندرومونواسیوس) وجود داشته باشد. در گره های بعدی شاخه های جانبی دوباره گلهای نر مشاهده می شود. اگر شاخه های فرعی بیشتر شوند گل های ماده بیشتر می شوند. تمامی گلها به میوه تبدیل نمی شوند و رقابت زیادی بین میوه های جوان وجود دارد (۲۰۰۸ ,Proheils and Nuez).

پوشش گل در خربزه کامل است. جام گل آن پیوسته گلبرگ و از پایین به کاسه گل متصل می شود. تعداد گلبرگها پنج عدد، پیوسته و رنگ آنها زرد است. کاسبرگها درفش مانند و پوشیده از کرک هستند. تعداد پرچم ها پنج عدد است که چهار تای آن دو بدو به هم چسبیده و یکی آزاد می باشد. پرچم های گل ماده ناقص هستند و معمولا گرده گل در آنها تشکیل نمی شود (پیوست، ۱۳۸۵). در بعضی از ارقام، گل ها کامل بوده و انواع پلی گام نیز گزارش شده است.

بساک خمیده و گره مانند است. گرده گل سنگین و چسبناک و مانگی گل کوتاه، ضخیم و سه قسمتی است (گاهی هم چهار تا پنج قسمتی) و هر تخمدان از سه برچه و گاهی از چهار تا پنج برچه به هم پیوسته تشکیل می شود. گرده افشانی گل ها توسط حشرات انجام می گیرد (پیوست، ۱۳۸۵).

شکوفایی گلها قبل از آماده شدن بساکها صورت می گیرد. شکفتن بساک گرده افشانی در ساعت ۵/۶-۵/۵ صبح در دمای ۲۹-۲۲ درجه سانتی گراد رخ می دهد. اندازه گرده، بسته به ژنوتیپ، متفاوت است و باروری گرده با جلو رفتن ساعات روز کاهش می یابد. کالاله دو ساعت قبل و دو تا سه ساعت پس از گلدهی پذیرنده دانه گرده می باشد. بیشترین باروری قبل از ساعت ۱۰ صبح صورت گرفته و پس از آن باروری کاهش می یابد. در ساعت شش بعداز ظهر، باروری ناچیز است.

درصد دگر گشتی در خربزه بالا می باشد (میزان خودگشنی ۲۰-۳ درصد است). گرده افشانی توسط باد و حشرات صورت می گیرد و زنبورها نقش مهمی در گرده افشانی دارند (دیوسالار و همکاران، ۱۳۹۰). در خربزه تلقیح گل ها بوسیله حشرات به ویژه زنبور عسل انجام می گیرد و به اصطلاح گیاهی آنموقیل است.

خربزه گیاه یک پایه و دوجنسی است. بنابر این امکان مشاهده سه نوع گل روی بوته خریزه وجود دارد:

۱- گل های نر: جام گل نر به شکل زنگ و یا استکانی است و با کاسه گل یک لوله بدون انشعاب پیرامونی را می سازد. از سه پرچم گل فقط دو تای آنها قادر به تولید گرده هستند. بساک دارای دو خانه می باشد. میله پرچم آزاد است و بساک سیب چسبیدن پرچم ها به همدیگر می شود. تخمدان در این گلها تحلیل رفته است. این گل ها به طور چندتایی با هم مجتمع شده و به صورت یک خوشه در می آینده عمر مفید گل های نر در حدود یک روز است.

۲- گل های ماده: پرچم ها در این گل ها عقیم هستند. مادگی ممکن است سه تا پنج برچه داشته باشد. مشاهده بیش از سه پرچم در مادگی وضعیت تقریبأ استثنایی و غیر معمول است. هر برچه دارای دو جفت خیلی برجسته کتار است که تعداد زیادی تخمک واژگون روی آن دیده می شود. خامه کوتاه و ضخیم بوده و به کلاله تاژک مانند ختم می شود. پرچمها در گل های ماده کاملا تحلیل رفته هستند. یک حلقه از غدد شهد زا بین قسمت پایین لوله و پیرامون خامه وجود دارد. هر چه بوته بیشتر منشعب شود و شاخه دهی کند، تعداد گل – های ماده بیشتری تولید می شود ولی هر گل میوه نمی دهد چون رقابت شدیدی بین میوه های جوان وجود دارد. بوته با ۳۰-۲۰ گل ماده فقط ۵-۴ میوه خواهد داشت.

۳- گل های دو جنسی (کامل یا هرمافرودیت): نسبتا شبیه گل های ماده هستند با این تفاوت که پرچم ها در این گل ها فعال هستند و گرده تولید می کنند. پرچم ها نیز مانند پرچم گل های نر دانه گرده تولید می کنند و بر عکس گل های ماده عقیم نیستند.

در خربزه مشخص شده است که دو ژن A و G تظاهر جنسیت را کنترل می کنند. ژنوتیپ انواع یک پایه به صورت (-A- G می باشند، ماده- هرمافرودیت ( A- gg)، نر- هرمافرودیت (-aaG) و انواع هرمافرودیت (aagg) می باشند (مسیحا و همکاران، ۱۳۸۰).

فصل گلدهی در خربزه طولانی است. در طول فصل زراعی ممکن است هر سه نوع گل روی بوته دیده شوند.

تیپ های وحشی مانند بیشتر گونه های جنس Cucumis مونواسیوس می باشند. یک سوم ارقام و نژادهای شناخته شده مونواسیوس و دو سوم دیگر آندرومونواسیوس هستند. تعداد کمی از نژادهای هرمافرودیت توسعه پیدا کرده اند.

میوه

میوه های آبدار و درشت این خانواده جزء بزرگ ترین میوه های گیاهی هستند. میوه خربزه از نظر گیاه -شناسی یک سته است و قسمت لوله گل به فرابر چسبیده است. اندازه، شکل، رنگ، نرمی و سفتی میوه در بین ارقام مختلف در دنیا و ایران فرق می کند. میوه خربزه به اشکال گرد، شلجمی، بیضوی، تخم مرغی، کشیده، استوانه ای و غیره دیده می شود (عابدی، ۱۳۷۴).

در برخی از ارقام شیارهای پهن و نسبتا عمیق در سرتاسر میوه دیده می شود، ولی در بعضی از ارقام، پوست میوه همگن و بدون شیار است. در بسیاری از ارقام خربزه ایرانی پوست میوه مشبک بوده و از شیارهای ریز و باریک چوب پنبه ای تشکیل شده است (طباطبایی، ۱۳۶۵).

با رنگ پوست میوه سبز، سفید، زرد، نارنجی و گاهی لکه دار می باشد. بافت گوشت میوه میان بر) در خربزه تردتر و سفت تر از طالبی است و مزه آن با طالبی فرق دارد. اغلب ارقام خربزه علاوه بر تردی و شیرینی دارای عطر و طعم خاص خود می باشند (عابدی، ۱۳۷۴).

ملونها مثل کدو و هندوانه برای بذرهایشان که غنی از پروتئین و چربی هستند و ارزش غذایی خوبی دارند اهلی شده اند. در عوض در بیشتر موارد میوه های خربزه، کدو و هندوانه وحشی گوشت تلخ دارند که در اثر وجود کوکوربیتا سین است. اهلی شدن باعث توسعه مزو کارپ میوه شده است.

خربزه بیشتر جهت مصرف تازه میوه ها کشت می شود اما می تواند نارس برداشت شود که در این صورت میوه ها شیرین نیستند. می توانند خام خورده شوند یا پخته شده یا به صورت ترشی مصرف شوند. اما در اکثر موارد میوهها رسیده برداشت می شوند که قند زیادی ( بیشتر ساکارز) دارند.

میوه ها اکثرا خام خورده می شوند یا ممکن است به صورت مکعبی شکل به صورت کنسرو در آیند و همچنین در کیکها، بستنی، بیسکویت یا لوازم آرایشی استفاده می شوند. در برخی مناطق بذرها و برگهای آن نیز مصرف می شوند.

بذر

شکل بذر تخم مرغی، کتابی، بیضی، کشیده، عمدتا نوک تیز و با پوسته غشایی سفید تا زرد کرم و مغزی سفید یا سفید مایل به سبز است.

بذرها به صورت سه تا چهار لایه یا توار در طول میوه درون یک بافت اسفنجی نرم ۲ قرار گرفته اند. قوه نامید بذرهای خربزه معمولا به مدت طولانی یک تا چهار سال حفظ می شود. بذرهای زنده و فعال که مشکل فیزیولوژیکی یا محیطی ندارند، بین هشت تا ۱۰ روز جوانه می زنند.

ارقام خربزه

مرکز تنوع خربزه در آسیا از دریای مدیترانه تا آسیای غربی می باشد. خربزه یکی از اعضای جنس Cucumis، زیر طایفه Cucumerinae، طایفه Melothrieae، زیر تیره Cucurbitoideae و تیره Cucurbitaceae  است. جنس Cucumis شامل دو زیر جنس Cucumis sativus و Cucumis melo است.

melo گونه ای با بیشترین تنوع در جنس cucumis و حتی در بین سبزیجات است. تنوع زیادی از نظر شکل و اندازه میوه در آن وجود دارد. لینه بسه گونه C.flexutosts C.meloو C.dudain را معرفی کرده است.

امروزه اکثر گونه های دیگر از قبیل C.conomon C.callosus،C.chateیا C.momordicaمترادف C. melo در نظر گرفته می شوند.

زیر جنس melo به چهار گروه تقسیم می شود:

١- Metuliferus: تنها دارای یک گونه Cucumis metailiferus است.

۲-  Anguira: دارای بیش از بیست گونه است.

٣-  Hirsutus: دارای یک گونه Cucumis hirsutus می باشد.

۴- Melo: که شامل دو زیر گونه Cucumis melo sub sp.meloو Cucumis melo sub sp.agrestisمی باشد.

خربزه به دو زیر گونه melo و agrestis تقسیم می شود (۱۹۸۰ Jeffrey). در جدول ۱-۴ گروه های گیاهشناسی و یا زیر گونه ها معرفی شده اند.

agreesias : در این زیر گونه، گیاهان کرکهای کوتاه دارند و در آسیای شرقی از هند تا ژاپن یافت می شوند. دارای خربزه وحشی به نام C, melo agrestis می باشد. انواع وحشی دارای ساقه های استوانه ای کوتاه و میوه غیر قابل خوردن است (عرشی، ۱۳۸۰).

melo : در این زیر گونه گیاهان دارای کرکهای بلند می باشند. از هند تا اروپا و دنیای جدید پیدا می شوند.

گونه های melo خربزه دارای واریته های گیاهشناسی زیر می باشند.

  1. Imelo cantaluspensis یا طالبی که گیاهان معولا أندرو مونواسیوس هستند. میوه ها پهن تا تخم مرغی شکل می باشد و پوست آنها صاف بوده و به میزان کم یا زیاد خطوط برجسته دارد و در بعضی موارد دارای نقطه های برجسته کوچک می باشد. گوشت آن نارنجی و برخی مواقع سبز با ترکیبات آروماتیک بوده و شیرین است. میوه این گروه دارای اندازه متوسط است. میوه ها هنگام رسیدن جدا می شوند و کلیما کتریک (میوه هایی که پس از برداشت می رسند هستند. در اروپا، آسیای غربی، شمال و جنوب امریکا کشت می شوند. از این گروه می توان موارد زیر را نام برد:

Chalentais, Ogen, Alla11as d’Annérique, Noir des Carines, Prescott, fuscatello

(Thunberg  Makino coytorra)

خربزه ترشی  (C. melo conomon):

برگها سبز تیره، گیاه ندرومونوانسیوس (گلهای نر و کامل روی بوته) با میوه های کوچک و کشیده، پوست صاف نازک و گوشت محکم و سفید است. میوه ها شیرین و معطر نیستند و کلیماکتریک نمی باشند.

خربزه های این گروه وقتی می رسند دارای درصد قند بالایی هستند و نظیر سیب پوست کنده شده و خورده میشوند. این خربزه فقط در آسیای شرقی (چین، کره و ژاپن کشت می شود. از این گروه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

Shiro uri okayama, Shiro hagura uri, Aodaisimo uri, Wasada uri, Hyougo ao shima uri, Ko shiro uri, Kurona uri

(inodorus  Jacquin)

خربزه زمستانی: inodorus یا خربزه های بدون بو شامل یک گروه بسیار بزرگ است. گیاهان آندرومونواسیوس می باشند. میوه ها گرد تا بیضی شکل هستند. رنگ پوست سفید تا زرد تا سبز تیره است و نقطه های یکنواخت یا لکه هایی روی آن وجود دارد. در اغلب موارد پوست چین و چروک دارد و ممکن است با خطوط برجسته یا بدون آن باشد. گوشت سفید و شیرین دارند و همان طور که از نام آنها پیداست میوه با عطر کم دارند (inodorus به معنی بدون بو و عطر). دیررس بوده و میوه هنگام رسیدن جدا نمی شود. میوه ها غیر کلیما کتریک هستند. در آسیای مرکزی، حوزه مدیترانه و آمریکای جنوبی و شمالی کشت می شوند. مثالهای این گروه عبارتند از:

Piel de sapo, Rochet, Amarillo (Canari), Casaba, Kirkagac, Yuva, Hasan bey, Tendral, Honeydew, Branco, Baskavas

moniordica (Roxburgh) Duthie & Fuller

برگها سبز روشن و جنس گیاه از نوع مونواسیوس (گیاه دارای گلهای نر و ماده) است. میوه ها پهن و گرد تا کشیده هستند. پوست میوه نازک و صاف، شکاف خورده یا کمی برجسته است. از ویژگیهای این میوه ترکیدن آن در زمان رسیدگی است. محتوای قند آن کم است. گوشت آن ترد و سفید یا نارنجی کم رنگ است و هنگام رسیدن کمی ترکیبات معطر دارد. میوه کلیما کتریک است. لاین های این گروه نسبت به شته ( Aphis gossypii)، ویروس موزائیک زرد کدو سیاه و ویروس موزائیک هندوانه مقاومت دارند. این نوع فقط در هند کشت می شود. نمونه های آن عبارتند از:

 وللر:

PI 124111 (MR-1), PI 414723, Faizabadi phoont, PI 164343, Gill patti phut, PI 183307, PI 532841

(dudaim  Naudin)

دستنبو (خربزه انبه ای): C.melo dudadim

نوع جنسیت آن آندرومونواسیوس است. میوه های آن گرد و کوچک (اندازه پرتقال)، پوست آن صاف و نقطه ای، قهوه ای و زرد رنگ با نوارهای سرخ و پوست مخملی بدون شبکه است. دارای ترکیبات آروماتیک و بوی خوش زیادی است و گوشت نازک سفید یا زرد بدون قند دارد. میوه کلیما کتریک است. معمولا به صورت زینتی به کار می رود و گاهی در ترشی مصرف می شود. این گروه به عنوان زینتی با گیاهان معطر در آسیای مرکزی از ترکیه تا افغانستان کشت می شود. نمونه بارز آن دستنبو است که در کشورمان معروف می باشد. ممکن است در موقع رسیدن کرک دار و دارای بوی طالبی باشد. مثال های دیگر عبارتند از:

Queen1 Anne’s pockct melon, PI 177362

(flexists  Naudin )

خربزه ماری: C.nelo flexuoSUS

جنس آن از نوع موتواسیوس (گلهای نر و ماده بر روی یک ساقه) است. میوه دراز و استوانه ای می باشد و وقتی نارس است به جای خیار مصرف می شود . طول میوه از بلند تا خیلی بلند (تا دو متر) می باشد. پوست میوه سبز روشن تا سبز تیره با خطوط برجسته و چین و چروک و گوشت آن سفید تا نارنجی روشن است. گوشت در زمان رسیدن نرم وآردی شکل است و مواد معطر و قند ندارد. این نوع اغلب خربزه ماری، خیار ماری یا خیار ارمنی نامیده می شود. به طور گسترده از آفریقای شمالی تا ترکیه و از آنجا تا عراق و تا هند کشت می شود. مثال هایی از این موارد عبارتند از :

Fakouss, Focus, Aljour, PI 222187; Alticoz, Silka, Kalsri long gree11, Acur

(makulwa Thunherg)

برگها به رنگ سبز تیره و نوع جنس گیاه آندرومونواسیوس است. میوه ها پهن و گرد تا بیضی شکل با پوست نازک و صاف و رنگ سفید، زرد یا سبز روش و دارای شکاف یا بدون شکاف است. گوشت آنها سفید، شیرین و دارای مواد معطر کم است. میوه ها کلیما کتریک هستند. این نوع خربزه در آسیای شرقی کشت میشوند و اهمیت آنها در حال کاهش است. کولتیوارهای زیر جزء این گروه هستند:

Ginsen makuwa, Shirokawa nashi makuwa, Kanro makuwa, Showa kogane nashi inakuwa, Kairvo oyatc kogane sennari makuwa, Kinko inakuwa, Ogon 9

(pangalo  Chinensis)

برگها به رنگ سبز تیره می باشند. گیاهان عمدتأ آندرومونواسیوس هستند و کمی هم هرمافرودیت وجود دارد. میوهها گلابی شکل با پوست سبز روشن یا سبز تیره بوده و نقطه هایی روی پوست وجود دارد. گوشت سبز یا نارنجی با میزان قند متوسط و با ترکیبات معطر کم یا بدون این ترکیبات است. میوه ها ممکن است کلیماکتریک باشند یا نباشند. این گروه بیشتر در چین و کره مشاهده می شوند. نمونه های آن عبارتند از:

PI 161375, PI 255478, PI 255479

(naudin  Acidulous)

گیاهان مونواسیوس، میوه ها تخم مرغی یا بیضی شکل، صاف با پوست سبز یا نارنجی هستند. پوست ممکن است یکنواخت بوده یا لکه هایی روی آن وجود داشته باشد. گوشت آن سفید رنگ، خیلی محکم، خشک و ترد است. قند و مواد معطر ندارند. این نوع خربزه فقط در مناطق شمالی هند پیدا می شوند. مثال آن عبارتند

PI 164323, 90625, Kekiri

(mohamed  Tibish)

یکی از ابتدایی ترین اشکال خربزه هستند. گیاهان آندرومونواسیوس می باشند. میوه ها تخم مرغی شکل با اندازه کوچک (۳۰۰ گرم)، دارای پوست سبز تیره با نوارهای سبز روشن یا زرد هستند. گوشت میوه سفید و سفت بدون قند و ترکیبات آروماتیک است. قبل از رسیدن برداشت می شود و به صورت خام یا سالاد مانند خیار خورده می شود. این نوع خربزه فقط در سودان کشت می شود و مثال آن seinat است که برای مصرف بذر کشت می شود.

(chate  Hasselquist)

گیاهان بیشتر آندروموتواسیوس و گاهی مونواسیوس هستند. میوه ها گرد تا تخم مرغی شکل بوده و پوست سبز تا سبز تیره با خطوط برجسته بر روی آن می باشد. گوشت سفید تا نارنجی روشن و بدون قند و ترکیبات معطر است. میوه کلیما کتریک است. قبل از رسیدن برداشت می شود و خام به صورت سالاد خورده می شود. این نوع خربزه در مدیترانه و آسیای غربی کشت می شود. Carosello در ایتالیا به این گروه تعلق دارد.

بیشتر در کشت خربزه، ارقام خربزه ، داشت خربزه ، برداشت خربزه