حبوبات متنوعی وجود دارند که در بخشهای مختلف دنیا در مقاطق مختلف زمانی در طول سال، بسته به نوع نیازمندیهای اقلیمی آنها کشت میشوند (جدول). نخود، عدس، لوبیا، نخود فرنگی، ماش و دال عدس نسبت به سایر حبوبات از حالظ سطح زیرکشت و تولید در برخی کشورها و نیز در مقیاس جهانی مهمتر هستند. در ایران کشت حبوباتی چون نخود، عدس، انواع لوبیا، باقلا، ماش، نخود فرنگی، خلر و دال عدس به ترتیب از اهمیت بیشتری برخوردار است.
حبوبات نیتروژن اتمسفری را تثبیت نموده و بخش اعظم نیتروژن مورد نیاز خود را از این روش تأمین مینمایند. کشت حبوبات از طریق تأثیر بر خواص شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی خاک، موجب بهبود حاصلخیزی و باروری خاک میشود. این محصولات در نظامهای زراعی به افزایش عملکرد محصولات بعدی کمک میکنند. همچنین جای دادن حبوبات در نظامهای زراعی در کاهش وقوع بیماریها مؤثر است.
حبوبات به ا شکال مختلف از قبیل دانههای سبز و تازه نارس، دانه کامل، لپه و آرد به عنوان اقلام مهم رژیم غذایی مردم مورد استفاده قرار میگیرند. حبوبات منبع غنی از پروتئین میباشند به طوری که مقدار آن در حبوبات مختلف از ۱/۱۷ تا ۲/۲۸% متغیر است، این در حالی است که مقدار آن در غلات مهم شامل گندم، برنج و ذرت به ترتیب ۱۱۸، ۸۵ و ۱/۱۱% میباشد. حبوبات علاوه بر پروتئین، حاوی مقادیر قابل توجهی از انواع چربیها، مواد معدنی، ویتامینها و غیره هستند.
علوفه حبوبات نیز منبع خوبی برای حیوانات محسوب میشود. در بعضی مناطق حبوباتی نظیر لوبیا چشمبلبلی، نخود فرنگی، لوبیای علوفهای و خلر به عنوان علوفه مصرف میشود. دانه برخی از حبوبات نیز به عنوان کنسانتره جهت غنیسازی رژیم غذایی حیوانا بهکار میرود. به عنوان مثال، در بعضی از کشورها از نخود برای تغذیه گوساله، اسب، و از دال عدس نیز در تغذیه طیور استفاده میشود. ۱۴% کل مصرف نخود در دنیا صرف تغذیه حیوانات میگردد و در آمریکای شمالی و مرکزی این رقم به ۴۱% میرسد.
در حال حاضر از دانههای خشک نخود فرنگی (Field pea)، که واریتههای مختلف آن در اروپا و استرالیا در سطح وسیعی کشت میشود، به منظور تغذیه دام استفاده میشود. کشت این نوع نخود فرنگی در ایران متداول نیست و آنچه در حال حاضر در ایران کشت میشود واریتههایی است که تحت عنوان Garden pea معرفی میشوند و به صورت کنسرو و یا تازهخوری مصرف میگردد. لازم به توضیح است که هر دو نوع نخود فرنگی متعلق به Pisum sativum هستند.
جدول . حبوبات مهم زراعی دنیا
نام فارسی | نام (های) عمومی | نام گیاهشناسی |
دال عدس، لپه هندی | Pigeonpea, arthar, tur | Cajamus cajan (L.) Millsp. |
نخود | Chickpea, gram, Bangal gram, chhole | Cicer arietinum L. |
لوبیا لبلب | Lablab bean | Lablab purpureus (L.) Sweet |
خلر | Khesari, chickling vetch, grassea | Lathyrus sativus L. |
عدس | Lentil, massur | Lens culinaris Medik. |
لوبیا علوفهای | Horse gram | Macrotyloma uniflorum (Lam.,) Verdc |
لوبیا معمولی، لوبیا سبز، لوبیا قرمز، چیتی و سفید | Common bean, kidney bean, rajmash | Phaseolus vulgaris L. |
نخود فرنگی | Fieldpea, matar | Pisum sativum L. |
باقلا | Faba bean | Vicia faba L. |
لوبیا مت | Moth bean, moth | Vigna aconitifolia (Jacq,) Marechal |
ماش سیاه | Urd bean, blackgram, mash, urd | Vigna mungo (L.) Hepper |
ماش سبز | Mung bean, moong, greengram | Viang radiatd (L.) Wilczek |
لوبیا جشمبلبلی | Cowpea | Vigna unguiculata (L.) Wlap. |
از برخی حبوبات سریعرشد مثل لوبیا چشمبلبلی، ماش و لوبیا لبلب به عنوان کود سبز استفاده میشود. این محصولات را میتوان صرفاً برای کود سبز و یا پس از برداشت غلاف و جداسازی دانه، به عنوان کود سبز مورد استفاده قرار داد. زمانی که ماش سبز جهت کود سبز کشت میشود پس از گذشت ۲۰، ۳۰ و ۴۰ روز از سبز شدن میتواند به ترتیب ۱۷، ۶۹ و ۱۰۰ کیلوگرم نیتروژن در هکتار تأمین نماید.
حبوبات را میتوان در نظامهای زراعی مختلفق کشت نمود. در برخی مناطق دنیا، بسیاری از حبوبات به صورت درهم و درهمردیفی (Intercropping) کشت میشود. با گسترش واریتههای زودرس این امکان ایجاد شده است تا در مناطق گرمسیر ماش سبز و ماش سیاه به عنوان محصول بعد از برداشت محصولات بهاره و قبل از کاشت محصولات پاییزه و نخود با هدف مصرف سبزیجات بعد از برداشت برنج و قبل از کشت دیرهنگام گندم کشت شوند.
حبوبات به دلیل داشتن نظام ریشهای عمیق و توانایی تحمل شرایط خشکی جهت کشت در نواحی خشک مناسب هستند. این محصولات مواد معدنی را به کمک نظام ریشهای عمیق خود از لایه عمیق خاک جذب نموده و به شکل بقایای گیاهی آنها را در اختیار قرار میدهند. بسیاری از حبوبات به دلیل حالت پهنشوندگی خود، پوشش مناسبی بر روی خاک ایجاد نموده و موجب کاهش فرسایش میشوند. همچنین حبوبات زودرس با رشد سریع خود موجبات خفه کردن علفهای هرز را فراهم میکنند.
در برخی کشورها از ساقههای دال عدس به عنوان سوخت و برای ساختن کلبه، انواع سبد و چیزهای مشابه استفاده میشود. همچنین از دالعدس به عنوان پرچین در اطراف مزارع و یا برای مشخص کردن مرزبندی مزارع استفاده میشود.