حبوبات

حبوبات به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع گیاهی غنی از پروتئین بعد از غلات، دومین منبع مهم غذایی انسان به‌شمار می‌روند. این گیاهان با تثبیت زیستی نیتروژن ضمن بهبود حاصلخیزی خاک، به صورت گیاهان پوششی و یا در تناوب با بسیاری از گیاهان زراعی در جلوگیری از فرسایش خاک مؤثر بوده و نقش مهمی در پایداری نظام‌های کشاورزی ایفا می‌نمایند و برای تنوع‌بخشی به نظام‌های کشت مبتنی بر غلات به عنوان محصولات ممتاز در نظر گرفته می‌شوند. علاوه بر آن، گیاهانی کم‌توقع‌اند که برای کشت در نظام‌های زراعی کم‌نهاده مطولب هستند و لذا از نظر اکولوژیکی و زیست‌محیطی، ارزش مهمی در جلوگیری از افزایش آلودگی اراضی دارند.

رشد جمعیت و توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور در دو دهه اخیر باعث شده است تا مصرف مواد پروتئینی به ویژه گوشت قرمز افزایش چشمگیری یابد. بر این اساس افزایش تولید مواد پروتئینی به ویژه پروتئین‌های گیاهی که منابع ارزشمندتری در تغذیه هستند، اجتناب‌ناپذیر است و لذا افزایش تولید حبوبات به عنوان مکمل منابع پروتئینی در برنامه‌های توسعه اقتصادی کشور نیز مورد توجه قرار گرفته است.

وضعیت و نقش حبوبات در کشاورزی

حبوبات جزء اصلی رژیم غذایی بسیاری از مردم فقیر جهان را تشکیل می‌دهد چرا که مقادیر قابل توجه پروتئین مرغوب موجود در دانه این محصولات در ترکیب با غلات می‌تواند یک ترکیب زیستی ارزشمند غذایی فراهم نماید. در کشورهای فقیر و پرجمعیت جهان، نظیر هندوستان، با مصرف سرانه ۷/۱۱ کیلوگرم حبوبات، سهم آن در رژیم غذایی مردم نسبت به سایر کشورها بیشتر است. در کشور ما نیز حبوبات با مصرف سرانه ۸/۴ کیلوگرم، اگرچه مصرف آن از متوسط جهانی (۱/۶ کیلوگرم) پایین‌تر است، ولی در عین حال نقش مهمی در تغذیه مردم کم‌درآمد ایفا می‌نماید. حبوبات با تثبیت زیستی نیتروژن نقش مهمی در حاصلخیزی خاک دارند و در حقیقت هر بوته‌ای از حبوبات را می‌توان به تنهایی به عنوان کارخانه کوچکی از کود شیمیایی نیتروژن در نظر گرفت که علاوه بر تأمین نیاز خود به نیتروژن، برای محصول بعد از آن نیز مفید است.

همچنین حبوبات منبع عالی برای تغذیه احشام و حیوانات محسوب می‌شود. گذشته از ارزش غذایی و توانایی تثبیت نیتروژن، حبوبات به دلیل بهبود خواص فیزیکی، شیمیایی و زیستی خاک، نقش مهمی در پایداری نظام‌های کشاورزی ایفا نموده و برای تنوع بخشیدن به نظام‌های کشت مبتنی بر غلات، که تأمین غذای جهان بر آن استوار است، به عنوان محصولات ممتاز در نظر گرفته می‌شوند. این محصولات به طور منفرد و به صورت کشت درهم ردیفی و درهم با سایر محصولانت قابل کشت می‌باشند. همچنین برخی حبوبات زودرس به خوبی در نظام‌های کشت چندگانه سازگار هستند. لذا به همین دلایل از زمان‌های بسیار مدید این محصولات در تناوب‌های زراعی به‌کار گرفته می‌شدند و بدون شک همچنان اهمیت خود را حفظ خواهند نمود، اگرچه ممکن است اهمیت نسبی آنها در نقاط مختلف دنیا متفاوت باشد.

کاهش فزاینده مصرف سرانه حبوبات در برخی مناطق جهان، به ویه مناطق پرجمعیتی مثل هندوستان (از ۶۹ گرم در روز در سال ۱۹۶۱ به ۳۲ گرم در سال ۲۰۰۵) موضوع نگران‌کننده‌ای است. این کاهش به حاشیه رانده شدن کشت حبوبات به دلیل سبز و رشد جمعیت نسبت داده شده است. اکنون پس از تأمین مطمئن غلات با قیمت مناسب، توجه سیاستگزاران و طراحان به سمت امنیت کیفی تغذیه‌ای جلب شده است. برای تخفیف اثرات سوء تغذیه‌ای پروتین- انرژی علاوه بر مصرف سایر منابع پروتئینی نظیر غلات، شیر، گوشت و تخم‌مرغ، مصرف حبوبات توصیه می‌شود. برای تأمین کمبود تولید حبوبات در کنار تقاضای بیشتر ناشی از رشد جمعیت بایستی علاوه بر به‌کارگیری فن‌اوری‌های پربازده از سیاست‌های توسعه‌ای مطلوب نیز استفاده نمود.

در اینجا ابتدا وضعیت حبوبات در جهان و ایران و سپس نقش و اهمیت حبوبات در کشاورزی، نظام‌های کشت مبتنی بر حبوبات، تثبیت زیستی نیتروژن، اثرات حبوبات بر خواص فیزیکی و زیستی خاک، بر بیماری‌ها و آفات در نظام‌های کشت، اثرات دگرآسیبی و بقایای آنها بر محصولات بعدی و نیز راه‌های بهبود گسترش سهم حبوبات در کشاورزی مورد بحث قرار خواهد گرفت.

روند فعلی سطح زیرکشت، تولید و عملکرد حبوبات

به طور کلی حبوبات دومین گروه مهم محصولات زراعی پس از غلات به شمار می‌روند. در سال ۲۰۰۵ تولید جهانی حبوبات با متوسط عملکرد ۸۴۲ کیلوگرم در هکتار معادل ۷/۶۱ میلیون تن گزارش شده است (فائو، ۲۰۰۵). متوسط تولید در سه سال آخر (۲۰۰۴-۲۰۰۲) با رقمی معادل ۴/۵۸ میلیون تن حاکی از رشد قابل توجه نسبت به ۳۲/۴۲ میلیون تن تولید ثبت‌شده در سال‌های ۸۲-۱۹۸۰ می‌باشد. مقایسه میانگین داده‌های مربوط به تولید جهانی حبوبات در سه‌ساله دهه ۱۹۸۰ با مدت مشابه دهه اول ۲۰۰۰ حاکی از رشدی معادل ۹/۳۷% می‌باشد. این مقدار افزایش تولید که بالغ بر ۲۲/۹ میلیون تن می‌شود، خود از افزایش دو عامل سطح زیرکشت و عملکرد به‌دست‌آمده است، اما سهم رشد مثبت عملکرد چشمگیرتر از عامل دیگر بوده است.

به عبارت دیگر، طی مدت مذکور سطح زیرکشت جهانی حبوبات از ۰۸/۶۲ به ۳/۷۱ میلیون هکتار ارتقا یافته است که رشدی معادل ۸/۱۴% را نشان می‌دهد. این در حالی است که میزان رشد عملکرد در مدت مشابه از رقم ۶۶۸۲ به ۸۱۹ کیلوگرم در هکتار برابر ۲۰% است (جدول ۱). تولید حبوبات در هر دو گروه کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه در طی یک دور ۲۰ ساله روندن افزایشی داشته است، اما علاوه بر میزان رشد تولید، نوع و نحوه آن در بین این کشورها بسیار متفاوت است. به طوری که افزایش تولید ۴۷% در کشورهای توسعه‌یافته از افزایش چشمگیر عملکرد و حتی کاهش جزئی سطح زیرکشت حادث شده است. اما در کشورهای درحال‌توسعه، بهبود ۳۵% تولید حالت عکس داشته و این بهبود در اثر افزایش سطح زیرکشت و حتی کاهش جزئی عملکرد به دست آمده است. قاره آسیا به عنوان مهم‌ترین قطب تولید حبوبات در دنیا ۹/۴۷% سطح زیرکشت و ۴/۴۶% تولید جهانی حبوبات را به خود اختصاص داده است. در بین کشورهای آسیاسی و حتی جهان، هندوستان به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده حبوبات مطرح می‌باشد. این کشور با تولیدی معادل ۴/۱۵ میلیون تن در سال، ۲۶% تولید جهانی حبوبات را از آنِ خود کرده است.

جدول ۱٫ سطح زیرکشت، تولید و عملکرد حبوبات مهم در مناطق مختلف دنیا

تولید حبوبات در ایران طی دو دهه گذشته از ۲۷۰ هزار ن میانگین سال‌های ۸۲-۱۹۸۰ به رقم حدود ۷۰۰ هزار تن فعلی رسیده است که مبین رشدی معادل ۱۵۹% می‌باشد. این مقدار رشد ناشی از افزایش ۸۲۰ هزار هکتار سطح زیرکشت می‌باشد. به عبارت دیگر، به رغم کاهش میانگین عملکرد از ۷۹۰ کیلوگرم به ۵۸۵ کیلوگرم در هکتار به دلیل افزایش سطح زیرکشت، مقدار تولید حبوبات در کشور رو به فزونی گذاشته است. در قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران پیش‌بینی شده بود تولید حبوبات تا پایان برنامه سوم (سال ۱۳۸۳) برابر با ۲۵% افزایش یابد. آمار تولید نشان می‌دهد که در پایان برنامه رشدی معادل ۲۴% به دست آمده است که بخش قالبل توجهی از آن (۱۷%) ناشی از افزایش رشد سطح زیرکشت بوده است. لازم به ذکر است که بخش عمده‌ای از تولید حبوبات در کشور به صورت دیم و در اراضی حاشیه‌ای و کم‌بازده صورت می‌گیرد. لذا سطح زیرکشت این محصولات به نحو چشمگیری افزایش ولی عملکرد آن کاهش نشان می‌دهد.