خرما یکی از مقدس ترین و قدیمی ترین درختان میوه شناخته شده برای انسان است پیدایش درختان خرما در جهان از دوران دوم زمین شناسی آغاز شده این گیاه از نواحی جنوب غربی آسیا و بین النهرین منشاء گرفته و کشت آن در مناطق گرمسیر جهان رونق دارد ساختار مقاوم فیزیولوژیکی این گیاه در برابر شوری، گرما و خشکی محیط باعث سازگاری آن با مناطق یاد شده می گردد.
کشورهای تولیدکننده محصول خرما در جهان:
تعداد کشورهای تولیدکننده خرما در جهان در حدود ۳۳ کشور است که در این میان ایران به لحاظ تولید بعد از کشور مصر مقام دوم جهان و از نظر سطح زیر کشت نیز در مقام اول جهان قرار دارد.
تولید خرما:
میانگین تولید خرما در کشور نیز به میزان ۵ تن در هکتار است .
مناطق کشت خرما در ایران:
استانهای خوزستان، بوشهر، فارس، کرمان، هرمزگان و سیستان وبلوچستان مناطق عمده کاشت و تولید محصول خرما می باشند. سایر استانها شامل استانهای یزد، اصفهان، کرمانشاه،خراسان جنوبی، ایلام، سمنان وکهکیلویه و بویراحمد سطح کمتری از نخیلات را تشکیل می دهند.
ارقام خرما :
عمده ارقام خرما شامل ارقام تر(مضافتی،خاصویی،خنیزی،برحی،کبکاب)وارقام خشک ونیمه خشک (پیارم،زاهدی،توری،مجول،دیری،شهابی)
۱- مرحله کاشت خرما:
۱-۱ پاجوش خرما:
در گذشته های دور، درخت خرما را با کاشتن هسته زیاد می کردند ولی چون این درخت دو پایه است قبل از گل دادن، نر و ماده درخت مشخص نمی شد، به این ترتیب هزینه زیادی برای باغدار داشت و تعدادی درخت نر بدون استفاده روی دست او می ماند. در حالیکه برای هرصد درخت ماده ۴ درخت نر کافی است. به تدریج کاشت بذرکنار گذاشته شد و به جای آن کاشت پاجوش رواج یافت، و به این ترتیب به تعداد دلخواه پاجوش نر را ازدرخت نر و پاجوش ماده را ازدرخت ماده انتخاب می کنند. پاجوش حاصل رویش جوانه ای است که در روی ساقه یا ریشه به وجود می آید. به طور معمول پاجوش های ریشه را برای کاشت انتخاب می کنند. پاجوش ها بعد از ۳ سالگی برای کاشتن انتخاب می شوند. برای جداکردن پاجوش از درخت، خاک اطراف آن را کنار می زنند، بعد با چند ضربه یک دیلم آهنی لبه تیز، آن را از درخت مادر جدا می کنند.
۲-۱ کشت بافت خرما:
می توان قسمتی از بافت گیاهی جوان درخت خرما یا پاجوش آن را در محیط کشت مصنوعی در آزمایشگاه مجهز و استریل و با استفاده از مواد محرک پرورش داد.
همچنین ازدیاد بافت گیاهی یاد شده در لوله های آزمایش امکان پذیر است. این نهال ها پس از انتقال به گلدان نیاز به یک سال مراقبت دارد پس از رشد نهال تا ارتفاع حدود ۴۰ سانتی متر گلدان را عوض می کنند. این نهال به ۳ سال مراقبت در منطقه و در شرایط محیطی نیمه بسته نیاز دارد، پس از آن برای کاشتن آماده می شود. این گونه نهال ها از بعضی جهات از جمله آلوده نبودن به ویروس نسبت به پاجوش رقم مشابه مزیت دارد و دیگر اینکه درختان حاصل از کشت بافت یک رقم از خرما، از نظر ژنتیکی کاملاً مشابه هستند، همچنین تمام خصوصیات آن ها از جمله ویژگی های میوه تشکیل شده نیز شبیه به یکدیگر است، این امر به ویژه برای صادرات بسیارمناسب است.
۳-۱ آماده سازی زمین برای کشت خرما:
مدتی پیش از کاشتن نهال(پاجوش) زمین را شخم می زنند، ردیف های کاشت را روی زمین با خط کشی معین می کنند. سپس چاله هایی به گودی یک تا ۵/۱ متر حفر می کنند. برخی از نخل کاران با کود حیوانی و خاک نیمی از چاله را پر می کنند.
۴-۱ کاشت خرما:
پاجوش را داخل چاله می گذارند و اطراف آن را با خاک می پوشانند، به گونه ای که فاصله ریشه ها از سطح خاک کمتر از ۱۵ سانتی متر و بیشتر از ۵۰ سانتی متر نباشد.
بعد از کاشتن پاجوش، اطراف آن را با برگ خرما می پوشانند تا مانع صدمه دیدن آن از تابش شدید آفتاب یا آسیب توسط حیوانات بشوند. فاصله درختان از یکدیگر معمولاً ۸ تا ۱۰ متر است و بستگی به این دارد که بخواهند بین درختان، گیاه یا درختی دیگر بکارند یا نه. اگر زیر درختان خرما درختان دیگری مثل مرکبات غرس شود لازم است فاصله های زیادتری منظور شود.
۲ مرحله داشت خرما:
۱-۲ آبیاری خرما:
نخلستان ها را به روش های گوناگون آبیاری می کنند.
در خوزستان و در منطقه خرمشهر و آبادان با استفاده از جذر و مد دریا، آبیاری به روش جوی و پشته ای انجام می شود. به این ترتیب که درخت خرما را کنار جوی می کارند و هنگام مد رودخانه اروند، آب به نهرهایی که به رودخانه وصل است وارد می شود، سپس آب نهرها به داخل نخلستان ها می رود.
در هنگام جذر و فروکش سطح آب رودخانه، آب نخلستان ها به رودخانه باز می گردد و به این ترتیب نخلستان ها آبیاری می شوند.
در منطقه شادگان خوزستان با انشعاب از رودخانه جراحی به وسیله نهرهایی که طول برخی از آنها به ۲۰ کیلومتر نیز می رسد، نخلستان ها را به شکل جوی و پشته ای و کرتی آبیاری می کنند. نهرهای اصلی به نهرهایی فرعی منشعب می شوند. در بعضی مناطق یا نخل را داخل کرت می کارند و آنرا به صورت غرقابی آبیاری می کنند و یا به شکل جوی و پشته ای. در برخی نواحی کم آب مانند بلوچستان خرما را روی مرز کرت های بزرگ کاشته اند و داخل کرت گندم یا برنج می کارند. با آبیاری این زراعت ها درختان خرما هم آبیاری می شوند. درمنطقه برازجان اطراف نخلستان ها دیواره های خاکی بزرگی ایجاد می کنندو در زمان پرآبی رودخانه ها (زمستان) کرت ها را از آب پر می کنند و درتابستان و فصل کم آبی۳ تا ۴ بار آبیاری می کنند. درمیناب وحاجی آباد بندرعباس درطول تابستان درخت خرمارا ۲ تا ۳ بارآبیاری می کنند. اکنون چند سالی است که آبیاری قطره ای نیز به شیوه های پیشین آبیاری افزوده شده است.
۲-۲ کودپاشی خرما:
۱-۲-۲ کودحیوانی:
آن دسته از بهره برداران که دامدار هستند و کود حیوانی دارند هردو سال یک بار مقدار ۱۰ تا ۱۵ کیلوگرم کودحیوانی پای هر درخت خرما می ریزند و آن را با بیل زیرخاک می کنند. زمان کوددادن پاییز و پس از برداشت خرما تا اسفند ماه(زمان گرده افشانی) است. نخلدارانی که زیر درختان خرما محصول دیگری می کارند حتماً به زمین کود می دهند.
۲-۲-۲کودشیمیایی:
تا چند سال پیش استفاده از کودشیمیایی برای درخت خرما معمول نبوده است. اکنون برخی از کشاورزان به ویژه آنهایی که زیر درختان خود را به زراعت های دیگری مانند کشت باقلا،غلات(گندم،برنج) اختصاص می دهند، از کود شیمیایی استفاده می کنند. میزان مصرف کود شیمیایی فسفات ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار در فصل زمستان همراه با شخم است، کود اوره نیز به صورت سرک در بهار به مقدار ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار مصرف می شود.
نیاز خرما به عناصر پر مصرف و کم مصرف
عناصر پر مصرف عبارتند از فسفر و پتاسیم . برای تأمین ازت مورد نیاز گیاه در آبیاری قطره ای می توان از کود اوره، سولفات آمونیوم و نیترات آمونیوم استفاده کرد همه انواع این کودها در سیستم آبیاری چه به صورت محلول و تزریق از طریق سیستم و چه به صورت چالکود قابل استفاده اند و با وجود کودهای شیمیای قابل محلولپاشی ماکرو ومیکرو شما میتوانید به راحتی و با کمترین مقدار مصرف نیاز درخت خود را برطرف نمایید و حتی از طریق ابیاری انها زا مصرف نمایید.
لازم به ذکر است که جذب کودهای میکرو و محرک های رشد از طریق محلولپاشی بسیار بالا و همچنین کم هزینه است و در کمترین زمان ممکن نتیجه را مشاهده خواهید نمود.
۲-۲-۳عناصر کم مصرف
عمده عناصر کم مصرف عبارتند از آهن ، روی ، بر ، مس ، منگنز و مولیبدن
برای نتیجه بهتر میتوانید از کودهای قابل محلولپاشی استفاده نمایید
مهمترین مشکل در درختان خرما کمبود عناصر میکرو می باشد برای جبران این مشکل می توانید از کود میکرو آس ایتالیا که حاوی درصد بالایی از عناصر میکرو می باشد استفاده نمایید .
جهت مشاهده جزئیات محصول میکرو آس، کلیک کنید.
۳-۲ گرده افشانی در خرما:
گرده افشانی خرما یکی از حساس ترین کارهای نخلداری است. عمل گرده افشانی در نخل به دلیل اثرات دانه گرده بر روی کیفیت میوه بسیار مهم و حساس است و به همین دلیل با دخالت انسان انجام می شود.
برای انجام تلقیح، چند خوشه چه از گل نر مورد نظر را که با گل ماده همزمانی داشته باشد می برند و داخل خوشه ماده می گذارند و دور آن را می بندند. برای هر ۱۰۰ درخت ماده ۵ تا ۱۰ درخت نر منظور می کنند. زمان گرده افشانی با توجه به درجه حرارت و نوع خرما متفاوت است و از اسفند ماه تا اوایل اردیبهشت ماه نوسان دارد.
برخی کشورها که دارای نخلستان های بزرگ هستند و کشت آنها براساس اصول درختکاری و با رعایت فاصله انجام شده است، گرده افشانی به صورت خشک و با استفاده از دستگاه های مکانیکی انجام می شود.
نکات کلیدی در مورد گرده افشانی خرما:
گرده افشانی در ساعت ۱۰ صبح لغایت ۳ بعداظهر انجام شود.
در صورتی که بارندگی ۳-۲ روز بعد از گرده افشانی به وقوع پیوست گرده افشانی تکرار گردد.
در روش مکانیکی گرده افشانی باید حداقل دوبار و به فاصله ۳-۲ روز انجام شود.
گرده افشانی مکانیکی به دلیل مزایای متعدد بر گرده افشانی سنتی ار جحیت دارد. بنابر این توصیه می شود از این روش استفاده گردد.
در نقاطی که درجه حرارت در هنگام گرده افشانی پایین است از کیسه های کاغذ کرافت روی گل آذین های گرده افشانی شده استفاده شود و ۱۰-۸ روز بعد برداشته شوند.
تنک اول میوه خرما را می توان با حذف یک سوم طول خوشه در ارقام با خوشک های بلند در هنگام گرده افشانی انجام داد.
در گرده افشانی سنتی حتماً از کارگران ماهر استفاده شود.
در گرده افشانی به روش مکانیکی استفاده از گرده خشک تازه (گرده خشک سالجاری) بر گرده خشک سال گذشته ار جحیت کامل دارد.
شکاف خوردن گریبانه ماده علامت رسیدن آن و آمادگی جهت گرده افشانی است.
هم زمانی رسیدن گل های نخل خرمای نر و ماده به ویژه در هنگامی که روش گرده افشانی سنتی می باشد، بسیار مهم است.
گرده افشانی در اکثریت ارقام ۴-۲ روز بعد از پس از باز شدن اسپات انجام شود.
استفاده از گرده خشک در مواردی نظیر سطح کاشت زیاد و وجود ارقام مختلف با تاریخ گل دهی متفاوت ضروری است.
بهترین روش نگهداری گرده خشک قراردادن آن درون ظروف سر بسته بدون هوا در مجاور کلرید کلسیم و درون یخچال با درجه حرارت ۵-۴ درجه سانتی گراد است.
مناسب ترین نسبت اختلاط دانه گرده با آرد سبوس گندم و یا پودر تالک میزان ۲۰% دانه گرده و ۸۰% مواد همراه است.
میزان گرده مصرفی برای هر خوشه یک گرم از مخلوط دانه گرده و مواد همراه با ترکیب ۲۰% دانه گرده و ۸۰% مواد همراه است. به عبارت دیگر میزان مصرف دانه گرده حدود ۲/۰گرم به ازاء هر خوشه است. ولی در روش سنتی میزان گرده مصرفی حداقل یک گرم است.
استفاده از دانه گرده خشک تازه مؤثرتر است.
اختلاط دانه گرده سال قبل با دانه گرده سال جاری در مواردی که ناچار به استفاده از دانه گرده سال قبل هستیم توصیه می گردد.
۴-۲ نحوه نگهداری خوشه های خرما:
پس از تشکیل میوه خرما برای جلوگیری از شکستن خوشه هایی که وزنشان زیاد است آنها را از برگ های بالایی خوشه رد کرده به برگ های پایین خوشه تکیه می دهند.
برخی از نخل داران برای نگهداری خرما از گزند حشرات و پرندگان خوشه های خرما را داخل کیسه گونی یا سبدهای بافته شده از برگ خرما جا می دهند.
پوشش خوشه های خرما:
مهم ترین اهداف پوشش خوشه های خرما عبارتند از
۱- بهبود خواص کمی و کیفی میوه ها.
۲ – جلوگیری از خسارت پرندگان، زنبورها و آفات زیان آور به میوه خرما.
۳- جلوگیری از خسارت باران و بادهای گرم و سوزان.
۴- جلوگیری از آلودگی خوشه ها به گرد و غبار و کاهش بازار پسندی میوه خرما.
۵- جلوگیری از آفتاب سوختگی و حفظ بهبود کیفیت و رنگ میوه.
بهترین زمان جهت نصب پوشش ها روی خوشه های خرما در مرحله تبدیل میوه خرما به خارک (هنگام تغییر رنگ) می باشد. بسته به این که هدف اصلی از به کار بردن پوشش خرما چه باشد و با در نظر گرفتن شرایط آب و هوایی (رطوبت، درجه حرارت) و نوع رقم خرما و موارد مصرف آن (خارک، رطب، خرمای رسیده)، هزینه تهیه پوشش و غیره، نوع پوشش مورد استفاده متفاوت خواهد بود.
مهم ترین پوشش های مورد استفاده نخل کاران عبارتند از:
پوشش حصیری ساخته شده از برگ های خرما که این نوع پوشش در استان سیستان و بلوچستان استفاده میگردد.
پوشش توری
پارچه ای که در اغلب نقاط استفاده می شود.
پوشش توری نایلونی.
پوشش توری سیمی.
پوشش کاغذ کرافت.
پوشش پلاستیکی.
پوشش گونی کنفی یا گونی پلاستیکی
۲-۵ شخم:
در برخی مناطق بین درختان خرما درختان دیگری مانند مرکبات می کارند. دربعضی از مناطق بین درختان خرما، به ویژه زمانی که به صورت کرتی کاشته می شود، زراعت هایی مانند سبزی، گوجه فرنگی، بامیه، یونجه، برنج و باقلا می کارند.در این صورت هر ساله زمین نخلستان را شخم می زنند در صورتی که بین درختان خرما محصولی کاشته نشود، در فصل تابستان برای جلوگیری از تبخیر آب و برای تهویه هوا و نیز از بین بردن علف های هرز، زمین نخلستان را با بیل یا ترکتور شخم می زنند.
۲-۶ هرس نخل خرما :
معمولاً پنج نوع هرس در نخل خرما متداول است:
۱-هرس برگ ۲-هرس دمبرگ ۳-هرس خار ۴-هرس دم خوشه ها پس از برداشت ۵-حذف تنه جوش و پاجوش.
۱-۶-۲-هرس برگ خرما :
اهداف هرس برگ در نخل خرما:
– حذف برگهای خشکیده و آویزان به درخت به منظور سهولت عملیات داشت و برداشت و بهبود تهویه در نخلستان.
– حذف برگهای آلوده به آفات و بیماری ها (برگ های آلوده به انواع شپشک ها و برگ های آلوده به انواع لکه برگی ها).
– رعایت نسبت برگ به خوشه و تولید محصول با کمیت و کیفیت مناسب.
– سهولت در انجام عملیات گرده افشانی.
– سهولت در انجام عملیات خم کردن خوشه ها به سمت پایین و آرایش و تنظیم خوشه ها روی نخل خرما.
– ایجاد تعادل بین اندام های رویشی و زایشی گیاه.
– جلوگیری از پوسیدگی تدریجی تنه نخل.
۲-۶-۶ زمان هرس برگ خرما:
– هرس پس از برداشت محصول: در این مرحله برگ های خشکیده و برگ های آلوده به آفات و بیماری های نخل حذف می شوند.
– در زمان گرده افشانی: این کار به منظور سهولت در گرده افشانی انجام می شود.
– در زمان تنظیم و آرایش خوشه ها (۸-۶ هفته پس از گرده افشانی): این نوع هرس به منظور رعایت نسبت مناسب بین برگ و خوشه و ایجاد فضای مناسب زیر خوشه ها جهت آرایش خوشه ها و همچنین سهولت درعملیات پوشش خوشه ها و برداشت آنها صورت می گیرد.
۳-۶-۲ هرس دمبرگ خرما (تکریب) :
در نخلستان های تجاری حذف برگ ها در دو مرحله صورت می گیرد. در مرحله اول که بخش اعظم برگ ها در آن حذف می گردند شامل بریدن بخش کاملاً خشک و پلاسیده برگ ها می شود (هرس). در این مرحله به فاصله تقریبی ۴۰-۳۰ سانتی متر از محل اتصال برگ به تنه اقدام به بریدن برگ ها می شود و حذف انتهای دمبرگ ها (کرب ها) در مرحله دوم صورت می پذیرد.
در مرحله دوم هرس (تکریب) که معمولاً هر ۳-۲ سال یکبار انجام می شود بخش باقیمانده از دمبرگ ها در فصل مناسب آن که معمولاً در فصل پاییز و پس از اولین بارندگی است بریده شده و حذف می گردد. بارش باران باعث نرم شدن بافت های دمبرگ ها شده و عمل برش را تسهیل می نماید.
فواید تکریب :
حذف کرب ها عملاً باعث حذف محل تجمع آفات و بیماری ها می گردد. زیرا بسیاری از حشرات و کنه های زیان آور لابلای الیاف دمبرگ ها زندگی می گذرانند.
– جلوگیری از حمله موریانه به تنه.
– جلوگیری از پوسیده شدن تنه نخل.
– سهولت صعود از نخل جهت انجام عملیات به باغی از قبیل گرده افشانی، تکریب، هرس، تنک کردن، برداشت و ….
– کاهش میزان تجمع رطوبت در اطراف تنه.
– زیبا سازی تنه نخل به ویژه در نخل هایی که کاربرد زینتی دارند.
۴-۶-۲ روش های تکریب :
– عملیات حذف انتهای دمبرگ ها در مناطق مختلف خرما خیز کشور به روش های متفاوتی انجام می شود. رایج ترین روش های تکریب، روش های دستی است که با استفاده از عکفه، اره و یا تبر انجام می شود.
– تکریب با تبر نیاز به مهارت و دقت فراوان و هم چنین قدرت کافی جهت ضربه زدن دارد.
– خطر آسیب رسانی به تنه ها و فیبرهای سیستم آوندی در این روش بسیار زیاد است و از این جهت دقت فراوانی باید مبذول گردد.
– لبه تبر به طور مداوم نیازمند تیز کردن می باشد و عمل تیز کردن آن مشکل تر از اره و عکفه است.
