چای گیاهی است از شاخه نهاندانگان یک پایه و از رده دولپه ای ها و همیشه سبز که لینه گیاه شناس مشهور سوئدی در سال ۱۷۵۳ در جلد اول کتاب خود به نام انواع گیاهان، نام علمی چای را Thea sinensis نامیده است که گیاهی چینی است. سپس در سال ۱۷۶۲ در جلد دوم همین کتاب، چای را Camellia نامیده است که از این جنس دو گونه Camellia japonica و همچنین گونه Camellia assamtica را معرفی نموده است. بعدها گیاه شناسان دو جنس Camellia و Thea را به هم ملحق کرده و نام Camellia sinensis را برای چای چینی و Camellia assamnica را برای چای اسامی انتخاب کردند. به طور کلی بر اساس قوانین بین۔ المللی نام گذاری گیاهان (کنگره وین در سال ۱۹۰۵) نام علمی صحیح چای Camellia sinensis و Camellia assarica( L)O.Kuntzاست کلیه نمونه های کاملیا نیز مانند چای، همیشه سبز است و از نظر اکولوژی شبیه چای بوده، بیشتر گونه ها و ارقام آن زینتی است.
سیتولوژی
چای در حالت طبیعی به صورت دیپلوئید است (۳۰=۲n). برخی گونه ها مثل C.sasanquaهگزاپلوئید (۹۰=۶x) وC.sinensis var.macrophyllaتریپلوئید (۴۵=۳x) هستند. از نتاج گیاهان تریپلوئید و با استفاده از کلشی سین بر روی نهال های بذری، دیپلوئید گیاهان تتراپلوئیدی بدست آمده است که قوه نامیه دانه گرده و قدرت باروری آنها از تریپلوئیدها بیشتر و از دیپلوئیدها کمتر است. تلاقی تتراپلوئیدها به عنوان پایه مادری و دیپلوئیدها به عنوان پایه پدری کاملا موفقیت آمیز است، اما عکس آن کاملا ناموفق بوده است. تریپلوئیدها قدرت رشد زیادی دارند برگهای آنها بزرگتر و مقاومت آنها به سرما از دیپلوئیدها بیشتر است بنابراین می توان آنها را به صورت رویشی تکثیر و به عنوان کلون در مناطق سردسیر استفاده کرد.
ریخت شناسی گیاه چای
برگ چای که از نظر اقتصادی و بهره برداری قسمت اصلی این گیاه را تشکیل میدهد همیشه سبز است و معمولا دارای شکل کشیده، نوک تیز و کنار آن دارای دندانه های ریز بوده و برگها به طور متناوب اطراف شاخه ها قرار گرفته اند. زمانی که برگها خیلی کوچک و جوان هستند (غنچه) پوشیده از کرکهای سفید بوده ولی برگ های مسن صاف، براق و بدون کرک است. گلهای چای سفید معطر و به طور خوشه ای و مجتمع یا تک گل در بغل برگها ظاهر می شود و دارای ۵ تا ۷ گلبرگ، ۵ تا ۷ کاسبرگ و تعداد زیادی پرچم است.
گلهای چای به علت خود سترون بودن؟ غالبا بار نخواهد داد و توانایی بذرها برای جوانه زدن نیز ضعیف است. بنابراین بوته هایی که تولید می کنند به نسبت با بوته های حاصل از لقاح دو پایه ضعیف ترند. اگرچه انتقال مصنوعی گرده گل ممکن است مقدار تشکیل بذر را به ۱۴ درصد افزایش دهد، اما تنها در حدود ۲ درصد گل های یک بوته تشکیل بذر میدهند. اکثر بوته های چای خود نازا هستند و بیشتر چای ارقام لوشایی در این طبقه قرار دارند. چای چینی نیز عمدتا خودنازا است. روی هم رفته بوته های چای از ۰ تا ۴۰ درصد بذر تولید می کنند. بعضی از بوته ها هرچند که ممکن است گرده گل تولید کنند ولی هرگز دانه نمی دهند. امکان دارد که یک بوته با بوته دیگر پس از گرده افشانی ناسازگار شود و برای اطمینان کامل از این که دو درصد گلها بذر تولید کنند حداقل و بوته غیر مشخص پراکنده لازم است. در طبیعت گرده گل به وسیله حشرات از گلی به گل دیگر منتقل می شود. در جاوه دیده شده که زنبورها گرده را حتی تا یک کیلومتر حمل می کنند از اینجا معلوم می شود که اگر قرار باشد از دگر گرده افشانی” یک نژاد با نژادهای دیگر جلوگیری به عمل آید، باغی را به چه فاصله از باغ دیگر باید احداث کنند. یکی از خواص دیگر بوته چای این است که یا گل و بذر زیاد و برگ کم می دهند یا برعکس برگ زیاد و گل و بذر کم به بار می آورند. این دو شاخص خیلی بندرت در یک بوته جمع می شوند از این طریق یک بوته چای خوب و یک بوته ضعیف را میتوانیم به خوبی تشخیص دهیم. به محض این که به یک بوته ی پرگل برخورد کردیم می توانیم مطمئن باشیم که این بوته برگ زیادی نخواهد داد بنابراین، یکی از انواع غیر مرغوب است و از آن بوته هرگز نباید برای تکثیر استفاده شود.
هر بوته چای شامل سه قسمت است: ریشه، ساقه، شاخه ها و برگها. هر سه قسمت در سالم نگهداشتن بوته دارای اهمیت مساوی است. ریشه آب و غذا را از خاک جذب می کند، ساقه و شاخه ها به منزله نگهدارنده برگها و منبع ذخیره غذا هستند و بالاخره برگها با استفاده از هوا و روشنایی مواد معدنی جذب شده به وسیله ریشه را تبدیل به مواد غذایی کرده آن را ذخیره می۔ کنند. بین مقدار برگ با ریشه نسبت مستقیم وجود دارد. یک بوتهی کم برگ نخواهد توانست به رشد خود ادامه داده و بناچار قسمتی از آن خشک شده پوسیده و فاسد میشود. در درختان معمولی اگر دست بشر مداخله ای در رشد آن نداشته باشد این تعادل بوسیلهی خود درخت رعایت میشود. رشد یا اندازه ی درخت فقط بستگی به قدرت و حاصلخیزی خاک دارد، حال آنکه در چایکاری این تعادل را معمولا بوسیله هرس و برگ چینی برهم میزنیم. مثلا در موقع هرس بیشتر برگهای بوته از آن جدا شده، بوته چای سعی می کند با تولید برگهای جدید تعادل خود را دوباره برقرار کند و پس از این که برگ به مقدار کافی در شاخه های بوته به بار آمد، رسانیدن غذا به ساقه آغاز می شود. اما اگر بسرعت شروع به برگ چینی از چنین بوته ای کنیم، فرصت لازم جهت ذخیره کردن غذای کافی را از بوته می گیریم. بنابراین، گیاه با کمبود غذا مواجه شده، ضعیف می شود در نتیجه، بوته دیگر قدرت تولید برگ جدید را نخواهد داشت، زیرا غذای ذخیره شده ای برای آن ندارد. اینجاست که محصول تقلیل یافته، بوته بخواب می رود تا اینکه پس از چند هفته یا چند ماه دوباره قوای خود را باز یافته، رشد برگها آغاز می شود. بنابراین چنین نتیجه می گیریم که چای به طور مداوم رشد و نمو نمی کند بلکه بطور متناوب رشد کرده، به خواب می رود. دوره های خواب این گیاه متناسب با آب، هوا و حاصلخیزی خاک ممکن است حتی ماه ها به طول انجامد.
کاشت انواع چای در نقاط مختلف با آب و هوا، خاکهای مختلف و نیز با حاصلخیزی خاک، میزان سهولت از روی خصائص ذاتی یک بوته چای آن را تشریح کرد، نتایج مهم دیگری نیز از روی مشاهده ها و آزمایش های دقیق کشف شده است. خلاصه این نتایج به شرح زیر است:
١- بوته چای برای این که سالم مانده، به محصول دادن خود ادامه دهد به مقدار معینی به برگ سال قبل احتیاج دارد.
٢- وجود برگهای بنجی (جوانه های غیر فعال) برروی بوته رشد رخها را به تعویق انداخته، میزان محصول را کاهش می دهد.
۳- چیدن برگ بلافاصله از روی سطح هرس موجب ازدیاد نسبت شاخه های بنجی بر روی بوته و تقلیل تعدد شاخه های غنچه دار می شود.
۴- اندازه متوسط یک رخ استاندارد (مثلا یک غنچه و دو برگ) نسبت مستقیم با ارتفاع اولین مرحله برگ چینی (ناخن زنی ) بعد از هرس دارد. بوته هایی که برگ آنها با فاصله پنج سانتی۔ متر از سطح هرس ناخن زده می شود به طور متوسط رخهای سبکتری نسبت به بوته هایی که برگ آنها با فاصله ۱۵ تا ۲۰ سانتی متری بالای سطح هرس ناخن زده شده اند، تولید می کنند.
۵- هر اندازه از شروع فصل بهره برداری دور شویم نسبت برگ بنجی روی بوته زیادتر می شود.
۶- برگ چینی از سطح بسیار پایین، بوته را فرسوده می کند.
۷- برگ چینی از قسمت های پایین در اوایل بهره برداری موجب افزایش محصول می شود، اما در مجموع محصول سالیانه با ارتفاع برگ چینی بالای سطح هرس تقلیل می یابد.
۸- عملیات اصلی هرس بایستی در موقعی که غذای کافی در بوته وجود دارد، انجام گیرد.
تشکیل بذر در چای
تخمدان یا میوه چای از دو یا چند برچه تشکیل شده که به هم پیوسته است و حاوی دو تا چهار حجره است و در هر یک از آنها یک تا سه بذر وجود دارد که پس از رشد کامل شکفته شده و بذرها را آزاد می سازد (شکل ۲-۱). به همین جهت به میوه چای پوشینه یا کپسول اطلاق می شود. بذرهای چای پس از رسیدن کامل، خود به خود روی زمین می ریزند، در این هنگام بذرها را جمع – آوری نموده و برای کاشت در خزانه استفاده میشود. غلاف کپسول ابتدا سبز رنگ بوده و با پیشرفت رسیدگی بذرها قهوه ای می شود. در مناطق چای خیز کشورمان بهترین زمان کاشت بذر بین ماه های آذر تا اسفند می باشد.
در کشورهای چای خیز دنیا در کنار باغ های بهره برداری، فعالیت در باغ های بذری با اهداف خاص نیز مرسوم است. برخی از کشاورزان چایکار در کشورهای چین و ژاپن درختچه های زینتی از گونه – های مختلف کاملیا را برای استفاده از بذر آنها در تهیه روغن خوراکی پرورش می دهند. در چند دهه اخیر، در برخی از کشورها مانند چین، هندوستان، سیلان، جاوه و ژاپن سالیانه هزاران تن روغن بذر چای تولید می کنند و مردم این روغن ها را به عنوان روغن خوراکی پذیرفته اند.
از بوته ای که بذر گیری می شود هرس به منظور حذف شاخه های نازک، ترک خورده، نرکها و گرہ۔ ها صورت می گیرد. ضمنا کود پاشی بوته های بذری باید طبق فرمول کودی ۱: ۳ : ۲ (ازت ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار، فسفر ۵۰ کیلوگرم در هکتار و پتاسیم ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار ) انجام شود. کود فسفر در فصل زمستان و کودهای ازت و پتاسیم در فروردین و اردیبهشت ماه که زمین مرطوب می باشد مورد استفاده قرار می گیرد.
تقسیم بندی زراعی چای
انواع بوته های چای را با توجه به ظاهر برگ، کمیت و کیفیت آن و مقاومت به فاکتورهای مهمی از قبیل سرما و خشکی به سه نژاد عمده چینی، آسامی و کامبوجی تقسیم بندی می کنند. از تلاقی این نژادها واریته های هیبرید بدست آمده است. دو نژاد چینی و آسامی از نظر گیاه شناسی نژادهای رسمی هستند (۱۰۸).
۱- نژاد چینی
بوته های نژاد چینی دارای شاخه های زیاد (چند ساقه ای بوده و با بذر، قلمه و خوابانیدن شاخه تکثیر می شوند. بوته ها دارای ارتفاع متوسط، برگهای کوچک و ناصاف و فاقد نوک هستند کنارههای برگ دارای تعدادی کمی دندانه است. اندازه جوانه های آن کوچک تر از نوع آسامی است و میزان محصول این نوع بوته ها کم ولی کیفیت چای خشک حاصل از آن بالا بوده و چای دم شده آن خوش عطر و کمرنگ است. این بوته ها از نژاد سردسیر بوده و دارای مقاومت زیاد در مقابل سرما و خشکی است. زمستان های سرد و بهار خشک را به خوبی تحمل می کند. این نژاد در کشورهای چین، ژاپن، ایران و ترکیه و هم چنین کشورهای مشترک المنافع کشت می شود.
۲- نژاد اسامی
بوته های نژاد آسامی دارای ۵ رقم به نام های آسامی برگ روشن، آسامی برگ تیره، چای برمه، چای مانیپوری و چای لوشایی است. به طور کلی برگهای این نژاد بزرگ و براق و بسیار لطیف است و قسمت انتهایی برگ فاقد دندانه و نوکدار است. این بوته ها دارای ارتفاع بلند بوده و به صورت یک ساقه هستند. عموما این بوته ها به آسانی بوسیله بذر تکثیر نمی شوند و هم چنین تا دو سالگی گل نمی دهند. محصول تولید شده از این نژاد بسیار بالا بوده (بخصوص رقم مانیپوری و کیفیت آن نیز خوب است، به طوری که چای تولید شده از آن پر رنگ است. این واریته مخصوص مناطقی با آب و هوای گرمسیری است و در کشورهای آفریقایی (کنیا) و شمال شرقی هندوستان (آسام) کشت می شود.
۳- نژاد کامبوجی
نژاد کامبوجیا از نظر مقاومت، کیفیت و کمیت محصول حد واسط بین نژاد چینی و اسامی است این نژاد دارای بوته های کوچکی است. برگهای آن زبر، صاف، براق، و فاقد نوک بوده و برگها به صورت عمود بر ساقه قرار داشته، دراز و پیچ خورده و رو به بالا است که در فصل پاییز تا اندازهای قرمز رنگ می شود.
۴-ارقام دو رگه
این ارقام از ترکیب ارقام و نژادهای دیگر بوته های چای بدست می آیند. تأثیر چای آسام در چای دورگه این است که کیفیت آن را زیاد می کند ولی باعث کاهش مقاومت آن در برابر سرما شده و همچنین از عطر دهی آن می کاهد. اغلب بوته های چای ایران، دورگه ای مقاوم از نژادهای چای چینی و آسامی هستند. در اکثر کشورهای چای خیز گونه خالص دیده نمی شود، زیرا در طول سال۔ های متمادی کشت آمیختگی صورت گرفته است. از لحاظ سازگاری با اقلیم، چای را می توان گیاهی گرمسیری و نیمه گرمسیری به حساب آورد. مناطقی را میتوان برای چایکاری اختصاص داد که باران سالیانه آن حداقل ۱۲۰۰ میلی متر و تغییرات حرارت آن در طول سال چندان زیاد نباشد.
