تاریخچه چای در جهان
تحقیقات نشان می دهد که بوته چای را در حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در چین می شناختند. گیاه چای و واریته های آن به حالت وحشی در شمال شرقی هند در ناحیه ای به نام آسام و مناطقی مانند تونکین و لائوس نیز می روید. هم اکنون کشت این گیاه در کشورهای چین، هندوستان، سریلانکا، ژاپن، جاوه، برزیل، ترکیه، نواحی شمال ایران، بنگلادش، اندونزی، ویتنام، کشورهای آفریقایی، گرجستان و غیره رواج دارد. از نظر کاشت و مصرف چای، چین اولین کشوری است که این گیاه در آنجا کشت شده و به مصرف رسیده و پس از آن به سایر کشورها منتقل شده است. چای از مدار ۴۲ عرض شمالی تا ۳۲ عرض جنوبی رواج دارد. طبق آمار موجود در سال ۲۰۱۰ کل سطح زیر کشت چای در جهان ۳۹۴۰۰۰۰ هکتار بوده که میزان تولید چای از این سطح برابر ۴۱۶۲۰۰۰ تن است. ایران با دارا بودن ۳۲۰۰۰ هکتار سطح زیر کشت چای و تولید ۴۰۰۰۰ تن چای سیاه، ۱ / ۴۵ درصد از کل تولید جهانی را به خود اختصاص داده است.
طبق بررسی ها و تحقیقات انجام شده پراکنش جغرافیایی و مکان بوته های وحشی چای را از ناحیه ای بین یونان (یکی از ایالات جنوبی چین) و شمال هند و چین و بیرمانی و شمال شرقی هندوستان تعیین نموده اند. کشت چای از دره یانگ تسه آغاز گردید و از آنجا به طرف سواحل اقیانوس آرام و سپس به طرف جزایر ژاپن کشیده شده و پس از آن از سمت جنوب و غرب توسعه یافته و به هندوستان و جزایر اندونزی رسیده است. بنابر این محور انتشار چای یکی غربی – شرقی از آسام به چین و دیگری جنوبی – شرقی از شهر یانتان چین تا منطقه کوچین چین بوده است. کشور چین تا اوائل قرن نوزدهم تنها کشور تولید کننده چای به شمار می رفت.
از حدود قرن ۱۵ کشت چای در اروپا رواج یافت، به طوری که در کشورهایی نظیر انگلستان، فرانسه، هلند، آلمان، کشورهای آمریکای شمالی و روسیه کشت و تولید چای به سرعت گسترش یافت. کشت چای در شوروی سابق از سال ۱۸۹۳ آغاز گردید. در این سال اولین بوته های چای در آذربایجان شوروی کشت گردید و توسط یکی از مالکان لنکران به نام م. او. نوواسپلوف بیش از ۲۰۰۰ بوته چای کاشته شد و در حال حاضر باغ های چای این کشور در حدود ۶۰۰۰ هکتار می باشد. ایرانیان و اعراب از قرن نهم میلادی (قرن سوم هجری) با چای آشنا شدند.
به طور کلی صنعت چای در نیمه قرن ۱۹ میلادی در کشورهای هندوستان و سریلانکا و اندونزی شکل گرفت.
تاریخچه صنعت چای و کشت آن در ایران
کشت و صنعت چای در ایران قدمتی صد ساله دارد، اگر چه مصرف چای در ایران بر حسب روایت۔ های مستشرقین و جهانگردان (مثل پیتر دو لاواله و دوک هلشتاین) به قرن هفدهم یعنی عصر صفویه بر می گردد. پس از ورود اسلام ابتدا قهوه به عنوان نوشیدنی متداول رایج گردید و پس از آن چای جایگزین شد. چای ایرانی سابقه و فرهنگ قابل توجهی دارد و از سبد چایکاران مهربان خطه ای سبز گیلان تا سبد مصرفی مردم کلانشهرها و تا دورترین نقاط مرزی جنوب کشور راه می یابد.
مردم در ایران بوسیله حاج محمد حسین اصفهانی در سال ۱۳۰۲ ه. ق. با کشت چای آشنا شدند، أما به عللی رونق چندانی نیافت تا اینکه در سال ۱۳۱۹ ه. ق. با پشتکار و همت خلل ناپذیر مرحوم محمد میرزا چایکار (کاشف السلطنه) کشت آن در ایران به یکی از آرزوهای ایرانیان وطن دوست آن زمان جامعه عمل پوشاند. چایکاری و صنعت آن در هند و چین در آن زمان ها، از اسرار بوده، و اهل فن به کمتر کسی فناوری آن صنعت را ابراز می داشتند، به خصوص اگر میدانستند که کسی برای تحصیل این زراعت یا تجارت آن به کشورشان آمده است.
مرحوم میرزا چایکار (کاشف السلطنه) مقصود و منظور باطنی خود را از همه کس مخفی داشته بود و به عنوان یک تاجر فرانسوی در کارخانه ها و باغ های چای کشور هندوستان کار و به فراگیری رموز عملیات و فنون چایسازی مشغول بود. بعد از سه سال ماموریت در هندوستان و کسب مدرک معتبر در فکر مراجعت به وطن افتاد. مرحوم کاشف السلطنه به واسطه داشتن تحصیلات و تجربه کاری لازم، تصمیم گرفت که اساس اولیه این زراعت نو را برای هموطنان خود به ارمغان آورد. در نتیجه، چاره را در این دید که علاوه بر چندین صندوق بذر چای که تهیه کرده بود. چندین هزار اصله گیاه چای را نیز در گلدان جا داده و به ایران حمل کند. اگر چه انجام این امر در نظر بعضی مشکل و محال می آمد، اما او از کوهستان های شمال هندوستان که سر حد چین است چندین هزار نهال را به بمبئی و از آنجا به بندر بوشهر و سپس با قاطر از راه شیراز به تهران حمل کرد. از آنجایی که هیچ امر محال و نشدنی در مقابل کوشش و تلاش انسان وجود ندارد، بر اجرای این مقصود همت گمارد و چهار هزار اصله گیاهان مختلف، که به آب و هوای هندوستان اختصاص داشت با خود حمل کرد. از آن میان، دو هزار اصله نمونه های مختلف چای بوده، و یک هزار اصله دیگر را قهوه، دارچین، فلفل سیاه، میخک، هل، انبه، گنه گنه، کافور، ریشه زرد چوبه، زنجیبل، و غیره تشکیل می داد.
مرحوم کاشف السلطنه برای حمل این چهار هزار اصله نهال، از سرحدات شمالی هندوستان به جنوب ایران و از آنجا با قاطر به تهران، رنج و زحمت غیر قابل وصفی را متحمل شد. بعد از حمل نهال ها به تهران، آب و هوای منطقه گیلان را بهترین نقطه برای کشت آن تشخیص داده، عازم این ناحیه شد.
در ابتدا، مسئولان با غرس نهال و کشت بذرهای چای در گیلان به این دلیل که به وضعیت آب و هوا و خاک این منطقه خلل وارد می آید مخالفت می کردند. به همین سبب مقداری از بذرهای چای و تعدادی از نهالها خراب شده و از بین رفت. سرانجام، مرحوم کاشف السلطنه قطعه زمین مناسبی را در نزدیکی لاهیجان برای کشت این محصول یافت و با زحمت زیاد آن را اجاره کرد و بذرهای چای را در آن کاشت و نهال ها را نیز غرس کرد و نیز مقداری از بذرها و نهال ها را به تنکابن فرستاد و از آن به بعد در این دو نقطه در لاهیجان و در تنکابن این محصول به مرحله کشت در آمد.
کاشف السلطنه اولین محلی را که برای کاشت و ترویج نهال چای انتخاب کرد و شروع به کشت کرد دامنه کوه چاهانه سر نزدیک لاهیجان بود. هنوز چند سالی از اقدامات کاشف السلطنه نگذشته بود که جنگ اول جهانی آغاز و اوضاع ایران دستخوش آشوب و هرج و مرج شد و کاشف السلطنه ناچار لاهیجان را ترک کرد و رهسپار تهران شد و باغ احداث شده را با شرایطی به آقای فلاح چای (بصیر التجاره مجانی واگذار کرد. آقای فلاح چای فنون چایکاری و چایسازی را با مکاتبه و اخذ دستورات از کاشف السلطنه آموخت و با وجود کار شکنی مسئولان با کوشش بسیار به کار خود ادامه داد و مردم را تشویق و ترغیب به اقدام این عمل کرد تا کم کم مردم منطقه به منافع چای پی برده، بتدریج کشت چای در ایران معمول شد.
کاشف السلطنه در سن ۶۰ سالگی بار دیگر به منظور مطالعه بیشتر و ترقی و بهبود کاشت و به عمل آوردن چای به هند، چین و ژاپن سفر کرد و چهار نفر چایساز چینی را با خود به ایران آورد که مراجعت به گیلان در راه بوشهر در روز شنبه ۴ فروردین ۹۳۰ شادی در یک در سانحه رانندگی در گذشت.
اکنون مردم حق شام لاهیجان در مدخل شهر در یک محل مرتفع و همراه با شکوه برای این مرد فعالی و فداکار بنا کرده؛ بدین وسیله قدرشناسی خود را از بانی و مورج چای در ایران نشان داده اند. برای اینکه کشاورزان به کشت چای تشویق شوند، از سال ۱۳۶۹ به بها در نقاط مختلف بنیان خرید چای تشکیل داده اند و شروع به خرید چای املاک اختصاصی کردند و نخستین کارخانه چایسازی در سال ۱۳۹۲ در لاهیجان احداث گردید. بدین وسیله کشاورزان را به کشت چای تشویق کردند و در نتیجه کشت این محصول فوق العاده توسعه یافت تا این که در سال ۱۳۱۹ به ۶۰۰ هکتار رسید. بعد از شهریور ۱۳۲۰ مردم گیلان و مازندران به اقدامات گذشته در راه توسعه کشت چای ادامه دادند و از چایکاران نیز حمایت بیشتری نشد. از سال ۱۳۲۰ تصمیم گرفته شد، تا همه ساله مبلغی به عنوان مساعده به چایکاران داده شود و هنگام خرید برگ سبز چای باز پرداخته شود.
در حال حاضر چای به نوشیدنی اصلی مردم ایران جهت تمدد اعصاب و تجدید نیرو تبدیل شده است. چای در همه خانه ها وجود دارد و با سنت و تشریفات متنوع مردم ما تهیه و مصرف می شود. در مراسم ، اعیاد، جشن ها، سوگواری ها، در شهرها و روستاها و عشایر جایگاه خود را دارد.
مردم حتی در هنگام مسافرت، در کنار همه ی ضروریات، وسایل تهیه چای خود را به همراه دارند. قهوه خانه ها و چایخانه ها در سراسر ایران از دیرباز جایگاه تجمع سنتی به حساب می آیند که خود مرکزی جهت انتقال و بازگویی جنبه های مهمی از فرهنگ و اسطوره و قصه های ایرانی شده است.
اهمیت اقتصادی چای
چای یکی از محصولات اساسی و استراتژیک کشور و ارزان ترین نوشابه بعد از آب است، با توجه به اهمیت مصرف چای در ایران و محدودیت مناطق کشت آن که تنها در شرایط آب و هوای شمالی ایران عمل می آید، در حدود ۳۶۰۰۰ هکتار از خاک این کشور زیر کشت این گیاه قرار دارد، که قسمت اعظم آن به روش دهیم است. میزان سونای خشک تولیدی کشور مصرف داخلی را تأمین نمی کند. از سوی دیگر، با توجه به هزینه های مراحل داشت و برداشت در باغ های دایر از نظر اقتصادی نیز در مقایسه با بعضی از محصولات دیگر از جمله برنج از نور آصله کمتری برخوردار است، بنابراین با توجه به روند افزایش جمعیت کشور لازم أتممته برای افزایش تولید برگ سبز چای اقداماتی صورت گیرد. این اقدامات با استفاده از روش های به رأی و ایجاد شبکه های آبیاری تحت فشار از یک سو و توسعه اراضی و استفاده از واریته های پر محصول (بهنژادی ) از سوی دیگر است.
مصرف سرانه چای در کشور سالیانه در حدود ۵/۱ کیلوگرم است. جمعیت ایران در حدود ۱٪ جمعیت جهان است اما بالغ بر ۵٪ مصرف کل چای جهان، اختصاص به ایران دارد و این بازگوکننده گرایش فوق العاده مردم ایران به مصرف این نوشابه می باشد. اگر چه ایران با حدود ۴۵/۱ % تولید چای در جهان یکی از کشورهای تولید کننده چای (در مقام هشتم) محسوب می شود اما فقط ۶/۴۷% مصرف خود را می تواند از تولید داخلی تامین نماید.
میزان مصرف چای خشک بنابر آمارهای رسمی سالیانه بالغ بر یک صد هزار تن است و کمتر از نیمی از این مقدار تولید داخلی است (گاه تولید داخلی تا هفتاد هزار تن نیز در سال های گذشته گزارش شده است) این مقدار چای تولیدی کشور ما از حدود ۳۲۰۰۰ هکتار از اراضی شمال کشور عمدتا در گیلان و نوار باریکی از غرب مازندران به عمل می آید که در هر هکتار ۲۰- ۱۵ هزار بوته وجود دارد. برای تأمین نیاز مصرف به جز تولید داخلی، سالانه در حدود پنجاه هزار تن چای خارجی به طور رسمی و غیر رسمی وارد کشور می شود که تعیین نسبت های اقتصادی واردات با تولید داخلی بسیار حائز اهمیت می باشد. اهمیت کشاورزی چای در مناطق چایکاری شده کشور در حد بسیار بالایی بوده، تا آنجا که باغ های چای درآمد اصلی اهالی این مناطق را تأمین می کند. اگر بخواهیم جنبه های اشتغال زایی، تولیدی و سرمایه گذاری را در نظر بگیریم باغ های چای سرمایه هنگفتی را در زمینه تولید محصولات کشاورزی به خود اختصاص داده است، یعنی بیش از ۵۰ هزار خانوار کشاورز را به کار تولید و فعالیت وأداشته است و هر یک کیلوگرم چای خشک از ۴۴/۴ کیلوگرم برگ سبز به دست می آید (با ضریب تبدیل ۵/۲۲% ) اهمیت اشتغال این افراد نه تنها از نظر تولیدی بلکه از جنبه های دیگر حائز اهمیت است و اگر بخواهیم افراد خانواده این تعداد کشاورز را نیز به حساب بیاوریم گروه زیادی در زمینه تولید چای به فعالیت پرداخته اند. به طور کلی وجود باغ های چای و ایجاد زمینه های کاری از یک طرف سبب جلوگیری از مهاجرت روستائیان به شهر شده، از سوی دیگر برای تولید و عمل آوری محصول به دست آمده از باغ های چای بیش از یک صد و سی و پنج کارخانه چایسازی در مناطق مختلف چایکاری احداث شده که در کارخانه ها نیز گروه زیادی از هموطنان به کار و فعالیت و کسب مشغولند.
سندیکای کارخانه های چای شمال، نهادی، صنفی و مدنی است که در سال ۱۳۴۱ جهت هماهنگی در امر تولید و مشارکت در سیاست گذاری های مربوط به صنعت چای با عضویت کارخانه های چایسازی تاسیس شد. سندیکا در سال های فعالیت خود به خصوص از سال ۱۳۷۷ که به طور رسمی در تصمیم گیری های مربوط به چای حضور داشته است همواره به عنوان نیروی اصلی تولید چای در کشور کوشیده است تا با بهینه سازی اقتصاد کشت و صنعت چای، این محصول ملی را رونق بخشد و در جهت خودکفایی و رفاه مصرف کننده گام بردارد، مرکز اصلی سندیکا در شهر لاهیجان است.
پراکندگی باغ های چای در ایران
باغ های چای منحصرا در شمال کشور احداث شده اند به طور کلی، اراضی زیر کشت چای در محدوده ای به طول ۲۰۳ کیلومتر و عرض ۹۰ کیلومتر به طور پراکنده گسترده شده است. استان گیلان از نظر کشت و صنعت چای مقام اول را در کشور دارا میباشد. به طوری که از تعداد حدود ۱۳۵ کارخانه ی چایسازی کشور تعداد ۱۲۵ واحد آن در گیلان و ۱۰ واحد در استان مازندران احداث شده اند. اراضی زیر کشت در استان گیلان در حومه شهرهای رشت، فومن، صومعه سراء لنگرود، لاهیجان و رودسر واقع شده اند.
سازمان چای تمامی اراضی چایکاری کشور را به پنج منطقه زیر تقسیم بندی کرده است:
مناطق چایکاری گیلان
١- منطقه رشت. فومنات، صومعه سرا با حدود ۵۳۷۱ هکتار زمین زیر کشت.
۲-منطقه لاهیجان آستانه اشرفیه با حدود ۷۶۰۲ هکتار زمین زیر کشت.
۳- منطقه لنگرود. کومله با حدود ۶۷۰۱ هکتار زمین زیر کشت.
۴- منطقه رودسر. رحیم آباد با ۷۴۵۶ هکتار زمین زیر کشت.
منطقه چایکاری مازندران
۵- منطقه تنکابن با حدود ۵۴۱۴ هکتار زمین زیر کشت.
یعنی از حدود ۳۲ هزار هکتار اراضی چایکاران ایران حدود بیست و هفت هزار و یک صد و سی هکتار آن در ناحیه گیلان و پنج هزار و چهار صد هکتار دیگر آن در مازندران است. کوچکی مالکیت باغ های چای در ایران یکی از مشکلات عمده زراعت چای کشور است. به طوری که مساحت بیش از ۸۲ درصد باغها از یک هکتار کمتر است. در حالیکه برای مثال مساحت مالکیت۔ های پیش از ۹۱ درصد باغ های چای در هندوستان از ۱۰۰ هکتار بیشتر و مالکیت حدود ۸۷ درصد نیز از ۲۰۰ هکتار هم تجاوز می کند.
