هایپر تره بار | فیلوژنی گونه های جنس پسته
24 شهریور 1397

ویژگی های گیاه شناسی جنس پسته

اگر چه تمام گونه های موجود در جنس پسته به صورت دو پایه می باشند اما مواردی از درختان یک پایه به شرح زیر گزارش شده است.
الف – اولین گزارش در مورد درختان با گل های هرمافرودیت از استان آنتپ ترکیه است. این درختان از گونه ورا و یا دورگه ای از گونه ی فوق با تربینتوس بودند.
ب- دومین گزارش دربارهی درختان یک پایهی آتلانتیکا می باشد. این درختان دارای شاخه های حاوی گل نر بر روی درختان ماده بودند.

ج- سومین گزارش از کوه های یانت ترکیه صورت گرفت است. یک گروه نه تایی از درختان آتلانتیکا که در مجاورت هم بودند تمامأ حالت یک پایه (Monoecious) نشان دادند به – طوریکه در یک درخت، تمام شاخه ها به نسبت مساوی دارای گل آذین نر و ماده بودند و بقیه درختان شاخه های مجزایی از گل نر و ماده داشتند. به نظر می رسد که اولین درخت، والد هشت درخت بعدی بوده است.


برگ در جنس پسته به صورت شانهای فرد یا زوج، متناوب، خزان پذیر یا همیشه سبز است و به ندرت در برخی گونه ها برگ ساده و یا سه برگچه ای مشاهده می شود.
گل آذین به صورت پانیکول یا خوشه، گل ها به صورت تک جنسی و گرده افشانی به کمک باد صورت می گیرد. گل دارای پوشش از نوع پریگون (Perigon) است. گل نر دارای ۸-۳ پرچم، با بقایایی از مادگی تحلیل رفته و بساکها تخم مرغی یا کشیده و میله پرچم خیلی کوتاه می باشد.
گل ماده دارای تخمدان فوقانی، به شکل کروی یا کشیده و دارای خامه کوتاه با بقایایی از پرچم تحلیل رفته است.
میوه به صورت شفت با مزوکارپ خشک یا گوشتی است. بذر با لپه های گوشتی و پوشش نازکی از تستا (Testa) با درون بر چرمی با استخوانی احاطه شده است.
پراکنش جغرافیایی
براساس نظریه ی زهری پراکنش گونه های پسته، پنج ناحیه ی جغرافیایی را در بر می گیرد.
– ناحیه مکزیکی
– ناحیای مدیترانه ای
– ناحیه ی مدیترانه ای در کاناد
– ناحیه ی ایرانی تورانی
– ناحیه ی سینو – ژاپونی
– ناحیه ی مرتفع آفریقایی
محل پراکنش گونه ی اینتگریما (P. integerrrima) از غرب هیمالیا شروع می شود و تا نپال و شمال غربی هند ادامه دارد، هر چند که در کشمیر و شرق افغانستان، نیز دیده میشود. این گونه معمولا در شیبهای با بستر آهکی و همچنین در ارتفاعات ۲۴۰۰-۴۰۰ متر رویش دارد.
گونه ی تربیتوس از گونه های مدیترانه ای محسوب می شود و در کشورهای ترکیه، سوریه، مصر و سودان رویش دارد و گسترش آن در جزایر قناری هم دیده می شود. گونهی آتلانتیکا یک گونه ی ایرانی – تورانی بوده که از جنوب غربی آسیا تا افغانستان در شرق و از کریمه در شمال تا جزایر قناری در غرب، گسترش دارد. این گونه از لحاظ جغرافیایی دارای سه زیرگونه می باشد .
– زیرگونه ی کابلیکا: زیرگونهی آسیایی
– زیرگونه ی آتلانتیکا : زیرگونهی مدیترانه ای
– زیرگونه ی موتیکا: زیرگونهی آسیایی – مدیترانه ای
زیر گونه ی کابلیکا در کشورهای پاکستان، افغانستان و جنوب ایران رویش دارد در صورتی که زیر گونه ی موتیکا از پاکستان به طرف قفقاز گسترش می یابد. پراکنش زیر گونه ی موتیکا در کریمه، آناتولی و ایران می باشد. نمونه ی اصلی زیر گونهی آتلانتیکا در جزایر قناری، یونان، ترکیه، سوریه و کشورهای شمال غربی آفریقا دیده می شود.
گونه ی یوریکارپا یک گونه ی ایرانی – تورانی است که در غرب و جنوب غربی ایران، جنوب۔ شرقی ترکیه، عراق و افغانستان رویش دارد. گونه ی خنجوک گونه ی ایرانی – تورانی دیگری است که در اکثر نقاط ایران تا شمال شرقی افغانستان و شمال پاکستان دیده می شود.
بهبودی و همکاران (۲۰۰۳) با بررسی اکولوژیکی گونه و زیر گونه های پسته موجود در ایران گزارش کردند که کردیکا در مناطقی با ارتفاع ۲۸۰۰-۹۰۰ متر از سطح دریا و متوسط بارندگی سالانه ۶۰۰-۵۰۰ میلی متر و دامنه دمای سالانه ۱۵-۵ درجه ی سانتی گراد رویش دارد. زیر۔ گونه ی کابلیکا در مناطقی با ارتفاع ۲۵۰۰ – ۵۰ متر از سطح دریا و میانگین بارندگی سالانه ۲۰۰-۱۰۰ ۲۰۰ میلی متر و دامنه دمای سالانه ۲۵-۵ درجه ی سانتی گراد پراکنش دارند. همچنین زیرگونه ی موتیکا در نقاطی با ارتفاع ۲۸۰۰-۹۰۰ متر از سطح دریا و میانگین بارندگی سالانه ۴۰۰-۲۰۰ میلی متر و دامنه ی دمای سالانه ۲۰-۱۵ درجه سانتی گراد دیده می شوند.
ایشان گزارش کردند که گونه ی خنجوک در مناطق کم ارتفاع تری نسبت به گونهی آتلانتیکا پراکنش دارد به طوری که در مناطقی با ارتفاع ۲۰۰۰-۷۰۰ متر از سطح دریا و میانگین بارندگی سالانه ۶۰۰-۱۰۰ میلی متر و دامنه دمای سالانه ۲۵-۱۰ درجه سانتی گراد رویش دارد.
گونه ی ورا گونه ایرانی – تورانی دیگری می باشد که در قسمتهای شمال شرقی ایران، افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ترکمستان و قزاقستان پراکنش دارد. کل سطح پراکنش این گونه در حدود ۷۵۰۰۰ هکتار است که در حدود ۱۷۵۰۰ هکتار آن در ایران واقع است.
ویژگی های گیاه شناسی گونه های پسته
گونه ی مکزیکانا (.P. mexicana HBK)
درختانی تک تنه، به ارتفاع ۶ متر، برگها از نوع شانهای فرد، برگها به طول ۱۵-۷ سانتی متر، تعداد برگچه ۱۸-۸ عدد، برگچه از نوع غشایی، برگچه ها بدون دم برگچه، برگچهی انتهایی تا حدی کوچکتر از برگچه های جانبی، محور برگ به طور قابل توجهی بالدار و پوشیده از کرک می باشد.
گل آذین نر پانیکول فشرده به طول ۵۸ سانتی متر و پوشیده از کرک، گل ماده دارای ۵-۴ بر چه و به طول ۲ میلی متر.
میوه به صورت شفت، بدون دم میوه ، به ابعاد ۴۶۶ میلی متر، عرض میوه بیشتر از طول، تخمدان دارای میانبر گوشتی و آبدار و درون بر نازک استخوانی.
گونه ی تکزانا (.P , texana Swingle)
عادت رشد درخت از نوع بازیتونیک (Basitonic)، شاخه دارای کرک، برگها به صورت شانه ای فرد و به طول ۱۰-۵ سانتی متر، برگ به صورت نازک و غشایی و دارای محور طویل برگچه بدون دم برگچه، شکل برگچه تخم مرغی کشیده، محور برگ فاقد بال، گل آذین ماده به – صورت پانیکول و به طول ۷-۴ سانتی متر، خامه کوتاه و دارای کلاله سه شاخه ای.
میوه به صورت شفت، به رنگ قهوه ای تیره، به ابعاد ۵۷۶ میلی متر، عرض میوه بیشتر از طول، میانبر گوشتی و آبدار، درون بر استخوانی.
به طور کلی گونه تکزانا از لحاظ ویژگی های مرفولوژیکی خیلی شبیه به گونهی مکزیکانا می باشد و اختلاف آنها بیشتر در عادت رشد درخت، رنگ شاخه، ابعاد برگچه و تعداد برگچه می باشد.
گونه ی نتیسکوس (. P. lentiscus L)
درخت و درختچه های همیشه سبز، برگ از نوع شانه ای زوج، چرمی، به طول ۱۰-۵ سانتی متر، برگ دارای ۴-۲ جفت برگچه، برگچه تخم مرغی شکل و کشیده و بدون دم برگچه.
گل نر به صورت پانیکول یا خوشه متراکم، به طول ۲/۵-۱ سانتی متر، پرچم ها به تعداد ۵-۴ عدد، میله پرچم کوتاه، دارای بقایای تحلیل رفته از مادگی
گل آذین ماده به صورت خوشه ساده یا به صورت جزیی منشعب، تخمدان تخم مرغی.
میوه به صورت شفت به رنگ قرمز تیره با سیاه در زمان رسیدن، میانبر گوشتی و آبدار، درون بر استخوانی .
گونه ی لنتیسکوس یک گونه ی مدیترانه ای است که در تمام کشورهای مدیترانه ای پراکنش دارد. پژوهشگران مختلف برای این گونه چندین واریته عنوان کرده اند اما زهری با بررسی ۶۰۰ نمونه از کشورهای مختلف مدیترانه ای نتوانست برای این گونه هیچ واریته ای پیشنهاد کند.
گونه وینمائیفولیا (.P, weinmannifolia Poisson)
درخت و درختچه های همیشه سبز، برگ از نوع شانهای زوج، به طول ۲۰-۸ سانتی متر، برگ دارای ۶۸ جفت برگچه، محور برگ بال دار.
گل آذین نر از نوع خوشه فشرده، به طول ۱/۵-۱ سانتی متر، گل نر دارای پوشش گل از نوع پریگون، میله ی پرچم کوتاه، گل نر دارای بقایای تحلیل رفته از مادگی۔
گل آذین ماده از نوع خوشه، به طول ۸-۵ سانتی متر، گل ماده همانند گل نر دارای پوشش گل از نوع پریگون، تخمدان دارای خامه کوتاه،
میوه از نوع شفت، به رنگ بنفش، عرض میوه بیشتر از طول، میانبر گوشتی و نازک، درون بر چرمی
گونه ی ساپورتی (.P. saportae Burnat)
درخت و درختچه های همیشه سبز، برگ از نوع شانهای فرد، محور برگ بال دار، برگ دارای ۶-۳ عدد برگچه، برگچه ی انتهایی کوچک تر از برگچهای جانبی
گل آذین تر از نوع خوشه یا پانیکول، به طول ۸-۳ سانتی متر، تعداد پرچم ۶-۴ عدد با بساکها تخم مرغی شکل
گل آذین ماده از نوع خوشه ی ساده یا پانیکول، به طول ۸ سانتی متر، پوشش گل از نوع پریگون، کلاله سه شاخه و دارای خامه با طول نابرابر.
میوه به صورت شفت، به ابعاد ۴×۳ میلی متر، به شکل گرد و فشرده، میانبر گوشتی و آبدار، درون بر استخوانی
عقیده بر این است که این گونه دورگه ای از گونه ی لنتیسکوس و تربیتوس می باشد. شکل میوه در این گونه شبیه تربیتوس می باشد و از لحاظ اندازه ی برگ حالت بینابین والدین خود دارد. برگچهی انتهایی در این گونه نامتقارن است. در مطالعه ای که توسط ورنر و همکاران (۲۰۰۱) در زمینه تشخیص گونه ی ساپورتی از راه نشانگرهای مرفولوژیکی و مولکولی صورت گرفته، گزارش شده است که گونهی ساپورتی از لحاظ ویژگی های مرفولوژیکی مابین گونه های لتیسکوس و تربیتوس است اما تشخیص آن براساس ویژگی های مرفولوژیکی برای افراد عامی مشکل می باشد. آنها همچنین گزارش کردند که برخی از ژنوتیپ های این گونه خیلی پررشد بوده و مقاومت بالایی به ورتیسیلیوم دارد اما مشکل عمده در استفاده آنها به عنوان پایه مقاوم برای پسته، نبود بذرهای بارور است به همین دلیل انجام پژوهش هایی در زمینه ی کشت بافت آن ارزشمند می باشد.
گونه ی آتلانتیکا (.P. atlantica Desf)
درختان خزان پذیر، به طول ۲۰-۵ متر، شاخه به رنگ قهوه ای یا خاکستری، برگ از نوع شانهای فرد، برگچه ها تخم مرغی یا کشیده، به تعداد ۵-۳ عدد، محور برگ بالدار.
گل آذین نر به صورت پانیکول، به طول ۱۰-۳ سانتی متر، پوشش گل از نوع پریگون، پرچم ها به تعداد ۷-۵ عدد، گل دارای بقایای تحلیل رفته از مادگی
گل آذین ماده از نوع پانیکول، به طول ۱۵-۸ سانتی متر، طول خامه به اندازه نیمی از تخمدان، کلاله بلند.
میوه از نوع شفت، به طول ۷-۶ میلی متر و به عرض ۶-۵ میلی متر، میانبر گوشتی و در زمان رسیدن چروکیده، درون بر استخو
این گونه دارای چهار زیرگونه آتلانتیکا، موتیکا، کردیکا و کابلیکا می باشد. براساس بررسی های صورت گرفته زیرگونه کردیکا از گونه آتلانتیکا تفکیک شده و گونه ی یوریکارپا نامیده شده است.
گونه ی تربیتتوس (.P . terebinthus L)
به صورت درخت و درختچه، به طول ۶-۲ متر، برگها به صورت شانه ای فرد، خزان پذیر، دارای کرک، در سطح فوقانی شفاف و در سطح تحتانی کمرنگ، محور برگ کرکدار و بی بال، تعداد برگچه ۱۳-۹ عدد، برگچه ی انتهایی به اندازه ی برگچه جانبی و یا کوچک تر است.
گل آذین نر به صورت پانیکول فشرده، به طول ۴-۲ سانتی متر، گل در گل آذین به صورت تکی و یا در دستجات ۳-۲ تایی، تعداد پرچم ۵-۴ عدد، گل دارای بقایای تحلیل رفته از مادگی است.
گل آذین ماده به صورت پانیکول منشعب، به طول ۲۰-۱۵ سانتی متر و پوشیده از کرک، پوشش گل از نوع پریگون.
میوه به صورت شفت و تخم مرغی شکل، به طول ۷-۶ میلی متر و عرض ۶-۵ میلی متر، میانبر نازک و گوشتی، درون بر استخوانی
گونه ی تربیتوس از لحاظ تعداد، اندازه و شکل برگچه، متنوع می باشد. شکل برگچه از حالت تخم مرغی تا کشیده متفاوت است. این گونه دارای دو واریته گیاه شناسی می باشد.
P. terebinthus L. var. macrocarpa Zoh.
P. terebintus L. var. Oxycarpa Zoh.
واریته ی اکسی کار پا دارای میوه های کوچک تری نسبت به واریتهی ماکرو کارپا می باشد و میوهای آن تخم مرغی شکل و کوچک است.
گونه ی پالستینا (.P. palestina Boss)
به صورت درخت یا درختچه، به طول ۶-۲ متر، برگ از نوع شانهای زوج و به ندرت شانه ای فرد، خزان پذیر، به طول ۲۵-۱۰ سانتی متر، دارای ۱۰-۸ برگچه از نوع تخم مرغی یا کشیده، برگچه ی انتهایی تحلیل رفته، محور برگ فاقد بال و دارای مقطع سه گوش
گل آذین نر به صورت پانیکول، به طول ۱۰-۶ سانتی متر، پوشیده از برگگهای قهوه ای رنگ، تعداد پرچم ۵ عدد یا بیشتر، بساک بزرگ تر از میله پرچم
گل آذین ماده به صورت پانیکول، گل به صورت تکی، تخمدان گرد و کروی، خامه کوتاه.
میوه از نوع شفت، به رنگ قرمز، تخم مرغی شکل، به طول ۶-۵ میلی متر و به عرض ۵-۴ میلی متر، میانبر نازک و گوشتی، درون بر استخوانی
گونه ی پالستینا ارتباط نزدیکی با گونه ی تربیتوس دارد به طوری که بعضی از پژوهشگران آن را به عنوان زیر گونه ای از گونه تربیتوس در نظر می گیرند. تفاوت های که این دو گونه را از هم تفکیک می کند، به شرح زیر می باشد.
الف – وجود یا عدم وجود برگچهی انتهایی که به عنوان یک صفت ارزشمند در ارزیابی گونه های جنس پسته به کار می رود. در گونه ی تربیتوس برگچه انتهایی به خوبی رشد کرده است در صورتی که در گونهی پالستینا یا تحلیل رفته است یا اصلا وجود ندارد.
ب – بیشتر برگچه ها در گونهی پالستینا نوکدار (acuminate) بوده در صورتی که این حالت در گونه ی تربینتوس کمتر دیده می شود.
ج- در گونهی پالستینا محور گل آذین، گل و خوشه حاوی میوه، کرکدار بوده در صورتی که این حالت در گونه ی تربینتوس دیده نمی شود.
گونه ی خنجوک (. P. khinjuk Stocks)
درختانی به طول ۷-۳ متر، برگها از نوع شانهای فرد، خزان پذیر، به طول ۱۵-۷ سانتی متر، برگ دارای ۷-۵ برگچه تخم مرغی تا کشیده، برگچه ها نوکدار، محور برگ فاقد بال و دارای سطح مقطع گرد و به ندرت زاویه دار، برگچه انتهایی بزرگ تر از برگچه جانبی، گل آذین نر به صورت پانیکول با تراکم کم، به طول ۱۲-۵ سانتی متر، پوشیده از کرک، گل دارای ۴-۲ پوشش پریگون، پرچم ها به تعداد ۵-۴ عدد با بساک ها تخم مرغی شکل.
گل آذین ماده به صورت پانیکول با تراکم کم، به طول ۱۵-۷ سانتی متر، گل دارای دم گلچه، حاوی ۳-۲ پوشش پریگون، تخمدان گرد یا تخم مرغی شکل، خامه کوتاه، کلاله بزرگ تر از تخمدان و خامه.
میوه به صورت شفت، به طول ۶-۴ و عرض ۵-۴ میلی متر، میانبر نازک و گوشتی، آندوکارپ استخوانی
خنجوک، از جمله گونه های پسته می باشد که پراکنش آن محدود می باشد. برگهای آن از لحاظ شکل، تعداد برگچه و اندازه خیلی متنوع می باشد و این خصوصیت نه تنها در درختان مختلف دیده می شود بلکه در ارتباط برگهای موجود بر روی یک درخت مشاهده می شود.
این گونه دارای چهار واریته گیاه شناسی می باشد که شامل:
الف – .P.khinjuk Stock,var.populifolia Boiss
این نمونه قبلا توسط بورنمولر (Borenmuller) با عنوان واریته هتروفیلا (heterophylla) نام برده شده است.
ب- .P.khinjuk Stock.var.macrocarpa Zoh
این واریته از لحاظ ویژگی های میوه شبیه به زیرگونهی کردیکا می باشد.
ج- .P.khinjuk Stock.var.glabermia Boiss
در این واریته برگها دارای ۱۰-۵ برگچهی کشیده و نوکدار، قسمت پایین برگ به صورت مورب، محور برگ کرکدار ، میوه کروی شکل و به ابعاد ۴ میلی متر.
د- .P.khinjuk Stock,var.microphylla Boiss
در این واریته برگها دارای ۷-۳ برگچه تخم مرغی شکل می باشد که انتهای آن ناگهان حالت نوک تیز پیدا می کند.
گونه ی ورا (. P. vera L)
درختان و درختچه های به طول ۸-۳ متر، برگها شانهای فرد، خزان پذیر، دارای دمبرگ طویل، برگچه ها دارای دم برگ و یا بدون دم برگ، تعداد برگچه ۷-۳ عدد و به ندرت تکی، برگچه ها ی جانبی، محور برگ فاقد بال.
گل آذین نر به صورت پانیکول، به طول ۵۸ سانتی متر، پرچم ها به تعداد ۶-۵ عدد، بساک ها تخم مرغی شکل، طول بساکها بزرگتر از میله پرچم، گل دارای ۵-۳ پوشش پریگون است.
گل آذین ماده به صورت پانیکول، بزرگ تر از گل آذین نر، گل دارای ۴-۲ پوشش پریگون، تخمدان تخم مرغی شکل، دارای خامه کوتاه، کلاله سه شاخه است.
میوه از نوع شفت، میانبر گوشتی، درون بر استخوانی شکوفا و یا ناشکوفا است.
گونه ی ورا ارتباط نزدیکی با گونه خنجوک دارد. به طوری که درختان فاقد میوه آنها را به سختی می توان از هم تفکیک کرد. به طور کلی در هر دو گونه تمایل به طرف برگهای ساده و تنوع در برگ عمومیت دارد.
گونه ی چایننسیس (.P. chinensis Beg)
درختانی به طول ۱۵-۳ متر، برگها از نوع شانه ای ، برگ دارای ۱۴-۱۰ برگچه، برگچه ها به۔ صورت کشیده، برگچه انتهایی در صورت وجود، کوچکتر از برگچه جانبی است.
گل آذین نر به صورت پانیکول، پوشیده از کرک، به طول ۵-۳ سانتی متر، گل دارای ۷-۴ پوشش پریگون، پرچم ها، ۵-۴ عدد است.
گل آذین ماده به صورت پانیکول، به طول ۱۸-۸ سانتی متر، کلاله سه شاخه، خامه کوتاه، تخمدان گرد است.
میوه به صورت شفت با میانبر گوشتی، درون بر استخوانی، رنگ میوه در ابتدا قرمز یا بنفش و در زمان رسیدن کامل، صورتی یا آبی رنگ است.
در گونه ی چاینتسیس رابطه ای بین تعداد برگچه و اندازهی برگچه وجود ندارد،