هرس

مقدمه

هرس عبارت است از دخالت در رشد رویشی و زایشی درختان و آرایش آنها به منظور ایجاد فرم مناسب و پرورش صحیح درخت، جهت بالا بردن مرغوبیت محصول و بهره برداری بهتر درختان و گیاهان می باشد. به عبارت دیگر می توان گفت که هرس علم بریدن قسمتی از اعضای گیاه یا درخت به صورت دلخواه و تنظیم جوانه های میوه دهنده است.

در گیاهان به دلیل ثابت بودن در یک نقطه برخلاف حیوانات متحرک نیستند و تأمین مواد غذایی آنها بسیار محدود است. ریشه گیاه تا حدودی می تواند توسعه یابد و از مواد غذایی آب و هوای موجود در هر خاک استفاده کند، پس اگر شاخ و برگ گیاه زیاد شده باشد. محصول آن کم خواهد شد؛ زیرا جوانه های موجود در اثر ناتوانی به جای این که تولید میوه کنند تبدیل به شاخه های زیادی می شود. با توجه به مراتب فوق هرس در تنظیم جوانه های تبیوه دهنده و حفظ قدرت و سلامت گیاه مخصوصا در امر بهره برداری نقش اساسی و بسیار مهمی را دارد. هم چنان که در اثر زیاد شدن شاخه مقدار زیادی از مواد غذایی را که به وسیله ریشه گیاه جذب می شود مصرف شده که در قدرت باردهی درخت مؤثر است که با حذف شاخه های اضافه، به صورت دلخواه طبق شرایط اقلیمی باعث تنظیم جوانه های میوه دهنده و در نتیجه از فشار زیادی و بار اضافی که حامل آن ضعف و نابودی تدریجی درخت دسته جلوگیری می شود. از طرفی حذف شاخه های اضافی، عملیات سم پاشی و شخم به وسیله تراکتور و سایر عوامل زراعی را آسان می کند.

اصولا یک نهال پس از کاشت در صورتی که مواظبت های لازم انجام شود شروع به رشد کرده و تولید شاخه های متعدد می نماید. اگر هیچ گونه تغییری در اسکلت اولیه گیاه از مراحل اول داده نشود رشد شاخه های ولیه و تولید بیش از حد شاخه های فرعی و ثانوی نهال را از صورت دلخواه و قابل استفاده به یک بوته و یا یک درخت جنگلی تبدیل می کند که هیچ گونه ارزش اقتصادی نخواهد داشت و چنانچه پس از چند سال تولید میوه نماید عوامل نامطلوبی از نظر داشت و برداشت در آن بروز خواهد نمود.

فواید هرس

۱- زیاد شدن عمر درختان: وقتی قسمتهای زاید یک گیاه حذف گردد و مواد غذایی که به وسیله ریشه جذب می گردد به مصرف اندام های مثمر باقی مانده برسد در نتیجه تعادلی از لحاظ رشد رویشی و زایشی در گیاه پدید می آید که سبب شادابی و جوانی درخت می گردد. به عنوان مثال، هلو یکی از درختان است که احتیاج مبرمی به هرس دارد، در صورت عدم انجام هرس عمر این گیاه کم می گردد. به طور معمول هلو دارای ۵ نوع شاخه یک ساله است که فقط بایستی دو نوع از آنها باقی مانده و سه نوع دیگر آن حذف گردند؛ بنابراین بر اثر عمل هرس مواد غذایی که می بایستی به تمام شاخه ها می رسید فقط به شاخه های باقی مانده می رسد؛ زیرا اعضای زاید آن بریده شده و رقابتی بین اندام های مفید و زاید ایجاد نمی گردد. بدین ترتیب از فعالیت اضافی گیاه کاسته شده و عمر آن زیاد می شود. عملیات مربوط به داشت در درختان هرس نشده منجمله سمپاشی بر علیه آفات و امراض با اشکال انجام گرفته و باعث می شود درخت در مقابل أمراض و آفات کمتر شود.

۲- بالا رفتن میزان محصول و جلوگیری از تناوب بازدهی درختان: اگر درخت به حال خود گذاشته شود در یک سال میوه فراوان می دهد و در سال بعد مقدار میوه آن بسیار کم شده و یا اصلا میوه تولید نمی گردد. علت این امر فشار زیادی است که در سال پر محصول به درخت وارد می شود و درخت تمام مواد غذایی خود را صرف میوه های خود کرده و دیگر اندوخته و ذخیره ای نخواهد داشت، به همین سبب جوانه های گل سال آینده خیلی ضعیف مانده و مواد به اندازه کافی به آنان نمی رسد و رشد و نمو آنها کم شده و یا در بعضی از مواقع اصلا جوانه گل و میوه تشکیل نمی گردد. برای مقابله با این پدیده با انجام عمل هرس در زمستان و یا اوایل بهار تعدادی از جوانه های گل درختان را حذف می نماید تا مقدار زیادتری از مواد ذخیره درخت به جوانه ها باقی مانده برسد. پس از انجام عمل هرس بر روی درختان میوه ها از حیث درشتی و مرغوبیت بهتر می شوند. سن باردهی در درختان هرس نشده به تأخیر می افتد و هم چنین باردهی سالیانه مرتب نخواهد بود. بر اثر انجام هرس دقیق درختان میتوان تعادلی از نظر باروری و قدرت رویشی درخت در آن ایجاد نمود که این موضوع نیز به نوبه خود سبب جلوگیری از تناوب و یا سال آوری درختان میوه می گردد.

٣- پرورش فرم مناسب درخت با توجه به نوع گیاه و شرائط محیطی: شکل دادن و یا اسکلت بندی درخت عبارتست از آرایش فرم اولیه درخت به نحوه دلخواه با توجه به شرایط اقلیمی و نوع درختی که مورد کشت قرار گرفته است. برای پرورش و تربیت درختان باید پس از انتخاب فرم مناسب و صحیح عمل هرس آرایشی و یا هرس فرم دهی را بر روی درخت انجام داد. به عنوان مثال برای درختانی که به صورت دیواری مورد پرورش قرار گرفته اند باید سعی گردد که فقط شاخه های اصلی و فرعی را در دو جهت متقابل باقی گذارد و دیگر شاخه ها را قطع نمود ولی در صورتی که برای پرورش فرم های گردی می توان تمام شاخه ها را به استثنای شاخه های مزاحم بر روی درخت باقی گذارد. رشد بیش از حد طولی باعث اشکال در عمل میوه چینی به واسطه پابلند بودن درخت می شود.

۴- تبدیل جوانه های موجود در روی درخت به اعضاء مولده (گل و میوه): با انجام عمل هرس و تنظیم قدرت رویش و زایش درخت جوانه های موجود از مواد غذایی به مقدار کافی استفاده نمود و رشد خود را به مرحله تکامل رسانده و بدین ترتیب اندام های میوه دهنده تشکیل می گردند.

۵- انتخاب شاخه های مناسب و مفید برای باردهی سال بعد: هر چه شاخه ها جوان تر باشد و برای اولین بار میوه در روی آن ظاهر گردد محصول به دست آمده مرغوب تر است.

۶- ایجاد تعادل رویشی بین حجم شاخه مرگ و ریشه درخت: وقتی درختی هرس نمی شود تراکم شاخه و برگ آن زیاد شده و حجم تاج درخت بیشتر می گردد با افزایش شاخ برگ و ریشه، درختان نمی تواند مواد غذایی کافی را به تمام قسمت های درخت برساند. بنابراین بایستی تعادلی بین ریشه و تاج به وجود آورد و این عمل به وسیله هرس امکان پذیر است.

۷- افزایش استحکام درخت: در نتیجه تولید شاخه های زیاد مقدار قابل توجهی از نیروی درخت صرف رشد و نمو شاخه های زاید دیگر و پاجوش ها شده و شاخه های بار دهنده رشد استحکام مطلوب را نخواهند یافت. استحکام درختان هرس نشده در مقابل باد و عواملی نظیر آن کم شده و تعدادی از شاخه ها در اثر این عوامل شکسته و از بین می روند. وقتی درختی هرس نشود و شاخه های آن با زاویه کمتری از تنه و شاخه های اصلی خارج می شوند در نتیجه استحکام شاخه کم می شود و چون درخت هرس نمی شود هر ساله ارتفاع آن زیاد شده و عملیات مربوط به نگهداری و برداشت مشکل می گردد. با انجام عمل هرس زاویه انشعاب شاخه ها زیاد شده و استحکام شاخه ها بیشتر و نیز ارتفاع درخت تا اندازهای ثابت می ماند و فرم درخت بهتر می شود. در بعضی از درختان جوان، هرس ضعیف سبب زودباروری آنها می گردد و به مراتب مرغوب تر و بهتر از شاخه هایی است که چندین سال متوالی دارای میوه بوده اند.

۸- استفاده بیشتر از نور: فراوانی شاخه های اصلی و فرعی و فرعی تا ثانوی و در نتیجه انبوه شدن درخت مخصوصا در قسمت داخلی تاج به طوری که امکان نفوذ نور خورشید در این قسمتها مقدور نخواهد بود. هرس و ارایش درخت به منظور استفاده بیشتر از نور خورشید و هوا به اندازه کافی و تولید میوه یکنواخت و بهره برداری از تمام سطح درخت است.

۹- افزایش مرغوبیت میوه با ایجاد تعادل بین تعداد شاخه و برگ های موجود و میوه: میوههای درختان هرس نشده دیر مانده و کیفیت آن (عطر، طعم و رنگ) خیلی پایین خواهد بود. بر اثر عمل هرس مقداری از میوه های اضافی و ضعیف و نامرغوب درخت حذف شده و محصول باقی مانده با استفاده از مواد غذایی بیشتر رشد بهتری می نمایند.

۱۰- جلوگیری از ضعیف شدن درخت: وقتی میزان محصول و بار درخت بیش از حد قدرت درخت بالا رفت کم کم به علت راندمان و فشار زیادی که از نظر فعالیت برای رسانیدن مواد غذایی به درخت وارد می شود گیاه خسته و ضعیف می گردد و همین موضوع سبب نزدیکتر شدن درخت به مرحله پیری می گردد. با انجام عمل هرس از این پدیده پیری زودرس می توان جلوگیری کرد.

۱۱- جلوگیری از ریزش میوه: اگر درختان میوه را هرس نکنیم میوه هایی که بر روی شاخه آنها تشکیل می گردد به علل مختلف از جمله کمبود مواد غذایی، عدم تحمل میزان بار، نرسیدن نور و هوا به مقدار کافی ریزش های زیادی در درخت به وجود می آید که سبب خسارات زیادی می گردد. با انجام عمل هرس می توان از این عارضه جلوگیری نمود.

۱۲- جلو گیری از زخمی شدن شاخه ها: بر اثر انجام هرس و انتخاب صحیح و دقیق شاخه های درختان در جهات مختلف و ایجاد فاصله مناسب ما بین شاخه های آنها میتوان از برخورد و زخمی شدن شاخه جلوگیری کرد.

اصول و روش های مختلف هرس

برای این که هرس طبق اصول فنی و علمی انجام پذیرد هر فردی که عملیات مربوط به درس را انجام می دهد بایستی اعضای مختلف درخت را به خوبی بشناسد و سپس با آگاهی و آشنایی کامل عملیات هرس را انجام نماید، وگرنه ممکن است به علت عدم آشنایی هرس کننده خسارات غیر قابل جبران به باغ دار وارد گردد؛ بنابراین لازم است به طور اختصار از اندام های مختلف درختان و نتیجه عمل هر یک مطلع باشید.

١- ریشه: ریشه قسمتی از گیاه است که در خاک قرار می گیرد و عمل جذب مواد غذایی و آب و همین طور استقرار گیاه در خاک را بر عهده دارد. به طور کلی در روی ریشه درختان هیچ گونه هرسی انجام نمی گیرد مگر فقط در مواقع استثنایی که مرحله اولیه کاشت نهال و مرحله غرور که در بعضی از درختان میوه مشاهده می گردد. علایم مشخصه حالت هرس ریشه درختان، رشد بیش از حد شاخ و برگ و عدم تولید گل و میوه می باشد، اگر درختی چنین حالتی پیدا کند هرس ریشه ضروری بوده و باید اطراف ریشه درخت را باز کرده و ۳/۱ از قسمت انتهایی دو یا سه ریشه فرعی درجه یک متصل به ریشه اصلی را قطع نمود، بدین ترتیب میزان جذب مواد غذایی کمتر شده و همین طور جریان شیره نباتی درون گیاه آهسته تر می شود که این عمل خود باعث ازدیاد اعضای بارور گیاه می گردد.

۲- تنه درخت: حد فاصل ریشه و تاج درخت را که خود نیز محور اصلی انشعابات قسمتهای هوایی در خسته می باشد تنه می نامند. ارتفاع تنه درخت بر حسب نوع میوه، سیستم پرورش، نوع پایه و محل کاشت متفاوت بوده و از ۴۰ سانتی متر تا ۱۵۰ سانتی متر تغییر می کند. به طور معمول ارتفاعات تنه درختان در فرم های پرورش آزاد و بدون قیم و در مناطق مرطوب بیشتر بوده و بالعکس در فرم های داربستی و دیواری با استفاده از پایه های ضعیف ارتفاع تنه درختان کمتر می باشد، عمل تنه رساندن مواد غذایی جذب شده به وسیله ریشه به شاخه های اصلی و انتقال شیره پرورده از قسمت هوایی به ریشه می باشد.

۳- شاخه های اصلی: این شاخه ها مستقیما از تنه منشعب شده و اعضای اصلی تشکیل دهنده اسکلت درخت می باشند. در روی این شاخه ها اندام های مختلف از جمله شاخه های فرعی درجه یک، شاخکهای بلند و کوتاه و تعدادی میخچه قرار دارد. شاخکها و میخچه ها اعضای زایشی بوده و تولید کنندگان گل و میوه می باشند.

۴- شاخه های فرعی درجه یک و دو شاخه های فرعی درجه یک از شاخه اصلی و شاخه فرعی درجه دو از فرعی درجه یک منشعب می شوند. این شاخه ها تکمیل کننده اسکلت درخت بوده و اندام های زایای بیشتری در روی آنها تشکیل می شود.

۵- میخچه ها: میخچه ها اندام های تولید کننده و یا زایش میوه می باشند که بر روی تنه، شاخه های اصلی و شاخه های فرعی قرار دارند. این اعضای بارور ممکن است به صورت منفرد و یا مجتمع باشند. طول آنها با جوانه حامل گل بین ۵/۰ تا ۴ سانتی متر تغییر می کند. هر میخچه دارای یک جوانه برگ و یک یا چند جوانه گل می باشد که به نوبه خود حایز اهمیت فراوان است. در موقع هرس باید به این نکته توجه داشت که به مقدار کافی بر حشب قدرت درخت میخچه در روی شاخه ها باقی بمانند تا محصول خوب عاید گردد.

۶- شاخکهای بلند و کوتاه: این اندام ها بیشتر در درختان دانه دار مثل سیب و گلابی به وجود می آیند و تولید گل و میوه می نماید. شاخکهای کوتاه بین ۴ تا ۱۰ سانتی متر و شاخک های بلند ۱۰ تا ۲۰ سانتی متر و گاهی بیشتر می باشد و میزان محصول حاصله از این اعضا خیلی کمتر می باشد.

۷- شاخه های مرکب: این شاخه ها از تنه و شاخه های اصلی و فرعی منشعب می گردند و قدرت رویشی آنها خیلی زیاد بوده و در یک سال زراعتی ممکن است چند متر رشد نمایند. جوانه هایی که روی آن شاخه ها قرار دارند همگی برگی بوده و اعضای میوه دهی تولید نمی کنند. در موقع هرس بایستی این شاخه ها را از محل انشعاب قطع کرد. این شاخه در تمام سطح تاج از قسمت داخلی تا بیرونی اغلب در روی شاخه های دوساله درختان میوه از جمله آلبالو، هلو، که شاخه های یک ساله علاوه بر جوانه های و برگی اعضای اصلی تولید کننده میوه نیز می باشند. بنابراین در موقع هرس شناسایی کلیه اعضای درخت کاملا ضروری و لازم بوده و با آشنایی کامل نسبت انجام عملیات هرس اقدام نمود.

برای انجام عملیات صحیح هرس و اصول کلی آن نیز شناخت نوع درخت، شدت عملیات هرس، شرایط منطقه، اندام های مختلف گیاه و هم چنین سیستم و روش پرورش درختان کاملا ضروری می باشد. هر درختی بر حسب موقعیت سنی و قدرت روبشی، نوع واریته و سیستم پرورش أصول متفاوتی داشته و به طور کلی آنها را می توان به صورت ذیل ذکر نمود.

 هرس از نظر شدت عمل

شدت عملیات هرس در درختان مختلف به سه دسته تقسیم می شود.

الف – هرس شدید: هرس وقتی شدید انجام می گیرد که رشد گیاه کم بوده و ریشه نتواند مواد غذایی مورد نیاز را به مقدار کافی جذب نموده تا در اختیار اندام های هوایی قرار گیرد. در چنین موقعیتی هرس شدید مورد نیاز می باشد تا تعادلی بین ریشه و قسمت هوایی به وجود بیاید و از طرفی با انجام عمل هرس شدید بر روی درختان ضعیف، قتاد جوان ها و اندام های مختلف که بایستی از مواد غذایی استفاده نمایند کم شده و در نتیجه کلیه مواد غذایی به تعداد کمی از اندام های می رسد و بدین ترتیب پس از ۲ یا ۳ سال به تدریج قدرت رویشی و زایشی درخت زیاد می شود. میزان اندام های هرس شده که بیشتر مربوط به شاخه های یک ساله بوده و بین  تا  از طول که شاخه های یک ساله و پیر را قطع می نمایند.

ب- هرس متوسط اغلب در شرایط متعادل دارای رشد و نمو کافی بوده و هیچ گونه ضعفی در آنها درسا جا داده نمی گردد. بر روی لبه درختان میوه بایستی هر ساله عملیات هرس انجام گیرد تا از مرغوبیت محصول کاسته نشود و همین طور نیز بتوان شاخه های جوان را باید جایگزین شاخه های پیر و مسن نموده تا از تمام دسلح در شدتا به نحو أشد من بهره برداری گردد. در چنین درختانی که تعادلی بین قدرت رویشی و زایشی وجود دارد. نام من ده زمانی که تاز بوده و آن را متو نه می نامند. در این حالت همیشه بایستی تعادل بین اندام های میوه ده نشده و ایمان رو بینی گیاه در حد ایده آلی زر دار می شود، شدت و میان حذف یا قطع اعضاء در این حالت بین  تا  متغیر بوده و بر حسب نوع گیاه نیز متفاوت می باشد.

ج- هرس ضعیف: در هرس ضعیف میزان شاخه های حذف شده در حدود  تا  نوسان بوده و هر چه درخت از نظر رشد رویشی قوی باشد عمل شدت هرس کمتر بوده و به  تقلیل می یابد. این وضعیت هرس در درختان قوی بدان خاطر است که تعداد اعضای مصرف کننده زیاد گردیده و در نتیجه درخت وادار به تولید اندام های زایا می شود، این نوع هرس بیشتر در درختانی که حالت غرور دارند به مرحله اجرا گذاشته می شود. اگر با این وضعیت هرس، درخت وادار به تولید گل و میوه نگردید، اجبار به هرس ریشه مبادرت می نماید که درخت حالت غرور گرفته است.

وسایل هرس

ادوات و وسایل مورد نیاز برای هرس کردن عبارت از قیچی دسته بلند، قیچی دسته کوتاه، چاقو، اره تربری، داسک مخصوص و چسب هرس و غیره می باشد.

قیچی دسته بلند: از این وسیله بیشتر برای هرس انتهای شاخه ها استفاده می شود، طول دسته های آن متفاوت بوده و از ۶۰ تا ۱۲۰ سانتی متر تغییر می کند و بعضی از این قیچی ها دارای یک دسته بلند بوده و تیغه اتکا در انتهای آن قرار می گیرد. تیغه برنده به وسیله رشته زنجیر یا ریسمان حرکت نموده و شاخه هایی را که لابه لای این دو تیغه قرار می گیرد قطع می نماید. در این حالت تیغه برنده در سمت پایین بوده و با کشیدن زنجیر یا ریسمان به طرف بالا حرکت کرده و شاخه را می برد.

قیچی دسته کوتاه: این وسیله مانند قیچی دسته بلند بوده و فقط دسته های آن کوتاه می باشد و بین ۱۲ تا ۲۰ سانتی متر متغیر می باشد و بیشتر برای هرس شاخه های قسمت های پایین درخت تا جایی که دست هرس کن میرسد مورد استفاده قرار می گیرد. اصولا شاخه هائی با قیچی قابل هرس می باشد که قطر آنها از ۳ سانتی متر تجاوز نکند در غیر این صورت سبب خسارات و بی نظم بریده شدن شاخه ها و بروز بیماریها و خشک شدن بعضی از درختان می گردد.

چسب باغبانی: از چسب سرد برای پوشاندن جاهای بریده شده در اثر هرس استفاده می گردد.

مراقبت های لازم بعد از هرس

سم پاشی: پس از پایان عملیات هرس با توجه به قسمتهای بریده شده درختان و وجود أسپورها و قارچ های بیماری زا در هوا، زمینه برای رشد و نمو قارچها آماده می گردد. فعالیت قارچ ها در مقطع شاخه ها عوارض و ناراحتی هایی به وجود می آورد. برای جلوگیری از این عارضه ها بهتر است باغ هرس شده را با سموم قارچ کش و ضدعفونی کننده سمپاشی نمود و سپس به چسب زدن قسمتهای بریده اقدام نموده و ناگفته نماند که عمل ضدعفونی با سموم قارچ کش موضعی بوده و فقط باید با قلم مو قبل از زدن چسب بر روی محل بریدگی آن را ضد عفونی شود.

پانسمان و چسب زدن: به طور معمول پس از انجام هرس اثر بریدگی بر روی اعضای مختلف گیاه زخم هایی به وجود می آیند که برای بهبود این زخمها به مداوا و پانسمان نیاز می باشد. به همین سبب باید سطح تمام قسمت های زخمی شده را به وسیله چسب پوشاند و از نفوذ بیماری ها و تماس مستقیم رطوبت باران و هوا و تابش نور به این قسمت ها جلوگیری شود.

آبیاری و سایر مراقبت ها: کلیه عملیات داشت از جمله آبیاری، کود دادن، وجین و سله شکنی بایستی به طور صحیح و کامل انجام گیرد. پس از انجام عمل هرس در اواخر زمستان و اوایل بهار در موقع هرس تابستانه به خصوص در مورد درختان انگور بلافاصله بایستی باغ را آبیاری نمود؛ زیرا به علت قطع آوندها و شروع جریان شیره گیاهی در بهار و تابستان مقداری از مواد غذایی و آب درخت از آوندهای چوبی و آبکش خارج می گردند و در نتیجه کمبودی در درخت مشاهده می گردد. مثلا در مورد مو (درخت انگور) پس از هرس، گریه مو شروع گردیده و حتی ممکن است چند لیتر شیره نباتی از یک درخت خارج شود. کمبود حاصل از خارج شدن این مواد سبب ضعیف شدن درخت می شود. بنابراین باید میزان آب و مواد غذایی از دست رفته مورد نیاز گیاه را مجددا از طریق آبیاری تأمین نمود.

تنظیم جهت شاخه ها: در بعضی موارد مشاهده میشود که شاخه ها با زاویه کمتری از تنه خارج شوده و یا این که مسیر رشد آنها در جهات مختلفه نبوده، بلکه فقط بیشتر به یک سمت رشد می نماید. بر اثر بروز این حالت درخت از فرم ایده آل و مورد نظر خارج می شود. برای این که چنین وضعیتی پیش نیاید بایستی شاخه ها را در جهات مورد نظر هدایت نمایند. بدین ترتیب که به وسیله قرار دادن مانع های چوبی ریسمان شاخه ها را در جهتی که می بایست شاخه ها رشد کنند محکم بست. طرز بستن شاخه ها طبق شکل زیر صورت می گیرد.

روش های عمل هرس

به دو طریق روی درختان عملیات هرس انجام می گردد:

۱- طریقه اروپایی که درختان پس از هرس به طور کلی فرم مخروطی به خود می گیرد و می توان آنها را به فاصله کمتری از همدیگر کاشت که یک طریقه نسبتا قدیمی و امروزه کمتر عمل می شود.

۲- طریقه لیوانی که درخت پس از طی مراحل مختلف، هرس شکل مخروط وارونه به خود می گیرد، به طوری که داخل تاج تقریبا خالی شده و شاخه های اصلی به اطراف کشانده می شوند. در هر یک از دو طریق فوق الذکر ممکن است بخواهیم هرس سبک یا سنگین روی درخت انجام دهیم، هرس، حسنگین بیشتر در سال های اول و دوم و سوم روی درختان سیب، گلابی و در مورد هلو همیشه عمل می شود؛ زیرا لازم است بر قطر و رشد مساحه های اصلی که برای اسکلت بندی درخت در امتداد تنه نگه داشته ایم اضافه شود همچنین به منظور جوان کردن درختان پیر و کهنسال بدین طریق تمل می شود. نرس سبک پس از شروع باردهی جهت حفظ اسکلت بندی و تنک کردن شاخه ها صورت می گیرد. برای عمل هرس در سنین مختلف روی درخت لازم است از تأثیرات هورس در هر یک از اعضاء تشکیل دهنده درخت و در نتیجه فرمی که درخت بود به خود خواهد گرفت، به تفکیک بحث می نماییم و تا در موقع عمل با علم به فواید و اثرات در دین و موقع شناسی بتوانیم در مورد هر یک از درختان درس متناسب با احتیاجات، آن انجام دهیم

۱- تأثیر هرس در رشد درخت: در موقع شرس مقداری از شاخه ها حذف می شوند و در نتیجه شاخه های باقی مانده با نیروی بیشتری شروع به رشد و نمو کرده و به قطر و طول آنها افزوده می شود. رشد طولی این شاخه ها که روی آن تعدادی شاخه های فرعی نیز موجود می باشد به طور عمودی و در جهت محور قایم درخت وشدد نماید و به چهار طرف، درخت، در سطح افق کشیده شوند، پس در موقع انتخاب شاخه های اصلی که اسکلت بندی درخت را تشکیل می دهد بایستی سعی شود شاخه هایی را انتخاب، و نگه داشت که با تنه اصلی زاویه منفرجه یا باز داشته باشد، از طرفی در موقع درس انتهایی این شاخه ها که به جهت جلوگیری از رشد طولی قطع شود این جوانه پس از رشد به قسمت داخل تاج رشد کرده و نتیجه مطلوب حاصل نخواهد شد.

۲- اهمیت ترس از نظر فرم درخت: با پیشرفت تکنولوژی و مکانیزاسیون کشاورزی امروز پرورش درختان میوه به فرم پا کوتاه که با علت تسهیل در امور باغ داری می شوند. بیشتر مد نظر است باید دانسته که پاره ای از انواع درختان طبیعت پاکوتاه بوده و عده ای نیز با دخالت بشر از طریق انتخاب دارای این خاصیت شده اند ولی آن چه که در این جا مورد نظر می باشد پرورش درختان پاکوتاه با برقراری یک سیستم هرس صحیح است. حسن این نوع درختان در میوه چینی راحت و سمپاشی و سهل و ساده خلاصه می شود. این موضوع مخصوصا برای افرادی که درختان خود را با سمپاش های دستی و پشتی سمپاشی می کند حایز اهمیت است، حتی در مواردی که سم پاشی با دستگاههای موتوری انجام می شود برای این نوع درختان هزینه کمتری خواهد داشت و بالاخره تسهیل در امر هرس میوه و شکوفه است.

۳- اثر تنک کننده هرس: گیاهان توسط ریشه های خود، مواد غذایی محلول را جذب کرده و به صورت شیره خام از ریشه به قسمت برگها حرکت می نمایند، این شیره در برگها در مقابل نور خورشید و تنفس گیاه و با عمل فتوسنتز به صورت شیره پرورده در آمده و سپس به سمت سایر اعضای گیاه از قبیل گل، میوه، شاخه، ساقه، ریشه جریان می یابد و مورد استفاده گیاه قرار می گیرد، نتیجتا چنان چه درخت از شاخه و برگ انبوه شود نفوذ نور به داخل درخت با شکل صورت گرفته و لااقل نیمی از شاخه های تاج درخت که در داخل قرار دارند از دریافت نور بی بهره مانده و عملا فعالیتی نخواهند داشت. همچنین میوه هایی که در این قسمت ها تشکیل شده اند نارس و یا فاقد رنگ و طعم طبیعی خواهد بود. پس با عمل هرس و انتخاب شاخه های متناسب در کلیه جهات درخت یکسان و یک تعادل جذب نور به وجود آمده و شاخه های هر طرف یکنواخت رشد نموده و میوه ها در تمام تاج درخت یک اندازه و زودرس خواهند شد.

۴- هرس و تأثیر آن در سن درخت: معروف است که عمر درخت هلو در ایران بسیار کم می باشد و از ده سال تجاوز نمی کند علت آن بدین سبب است که در پرورش درختان هلو مخصوصا در مورد هرس صحیح آن دقت کافی به عمل نمی آید؛ زیرا نهال از مراحل اولیه به خوبی هرس نشده و درختها با شاخه ها و برگهای انبوه در همان مراحل اولیه به سرعت رشد و در موقع باردهی نیز مقدار فراوانی میوه های ریز و نامرغوب تولید می نماید و چنان چه کمبود مواد غذایی در زمین و کمی آب نیرو کم توجهی را نیز به آن اضافه کنیم درخت سریع نیروی اولیه خود را از دست داده و رو به تحلیل می رود. ولی امروزه با اقدام به عمل هرس صحیح روی این درختان و انتخاب شاخه های متناسب و متعادل و حذف شاخه های زاید انرژی اولیه درخت حفظ شده و با برقراری هرس میوه می توان یاردهی آنرا متعادل نمود. اگر این دو عمل همراه با امر آبیاری و کود پاشی و دفع آفات به موقع انجام شود عمر درختان هلو به میزان قابل توجهی افزایش خواهد یافت. چنان چه در پاره ای از ممالک پرورش دهنده هلو که آب و هوای مساعدی دارند با برقراری هرس صحیح و فراهم آوردن سایر شرایط مناسب عمر درخت را به ۲۰ سال رسانیده اند. تأثیر هرس در طول عمر سایر انواع درختان از قبیل سیب و گلابی و به غیره نیز حائز اهمیت است.

۵- اثر هرس در باردهی درختان: هرس سنگین پس از شروع باردهی درختان جایز نیست؛ زیرا رشد رویشی آن که عبارت از تولید شاخ و برگ فراوان است زیاد شده و درخت فرصتی جهت تکمیل اعضای زایشی خود نخواهد داشت. در این مرحله هرس فقط به حذف شاخه های ضعیف و یا شاخه هایی که در آینده امکان دارد فرم اصلی درخت را به هم بزند و یا حذف شاخه های مریض و بیمار محدود خواهد شد. اما در این مرحله هرس خود میوه یا تنک کردن آن میوه نیز در خور توجه است؛ زیرا این عمل به ما امکان خواهد داد که برداشت میوه را متعادل کرده ضمن این که نیروی درخت برای سال آینده حفظ می شود. در بعضی از انواع درختان مخصوصأ سیب ملاحظه می شود که درختان یک سال در میان میزان محصول آنها به طور فاحشی کاهش می یابد. این پدیده را در اصطلاح باغداری سال آوری گویند و می توان برای جلوگیری از این نقص و بردات محصول مرتب، سالیانه از بغات باید مبادرت به کاشہ واریته هایی نمود که این نقص را نداشته و با برقراری هرسهای اولیه و هرسه می مرحله باردهی به خصوص هرس میوه و ایجاد شرایط مطلوب محیطی از ایجاد این صفت نامطلوب در درختان میوه جلوگیری کرد.

۶- موقع هرس: زمان انجام عمل هرس نسبت به نوع گیاه و شرایط اقلیمی منطقه مورد کاشت متفاوت می باشد. در مناطق سرد دبیر که دارای زمستان های خیلی سرد هستند در اواخر فصل زمستان یعنی در زمانی که خطر فیرمای شدید و یخ بندان رفع گردید و هوای منطقه به تدریج رو به گرمی گذاشت بهترین و مناسبترین موقع هرس می باشد؛ زیرا در این موقع هوا به تدریج برو به گرمی می رود در حالی که جوانه ها هنوز باز نشده اند و در حالت خواب زمستانه به سر می برند. با گرم شدن هوا کم کم شیره نباتی از قسمت ریشه گیاه به طرف بالا به جریان می افتد و با شروع گردش شیره نباتی در اندام های مختلف گیاه که دوره استراحت خود را سپری نموده تست جوانه ها متورم می شوند. عمل هرس را تا موقع باز شدن جوانه ها می توان ادامه داد. پس از ظهور برگ و گل بایستی عمل هرس را متوقف نمود، بنابراین بایستی امکانات باغ را از لحاظ کارگر متخصص و وسایل قیالا اماده نمود که عملیات هر پس از طی این فاصله زمانی که حداقل از ۲۰ روز تجاوز نمی کند پایان یابد. البته در بعضی نقاط عمل هرس را در پاییز نیز انجام می دهند ولی این عمل خطراتی (سرمازدگی بقیه شاخه های هرس شده در بر خواهد داشت، ولی در مناطقی که خطر سرمازدگی وجود ندارد اگر در پاییز هرس انجام گیرد (مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر برای ارقام پیش رس نتیجه مطلوب خواهد داد، مخصوصا در مورد هرس مو؛ زیرا محصولی زودتر به بازار می ردمش. هم چنین در مناطقی که تابستان کوتاه دارند و محصول فرصت کافی برای رسیدن ندارد، هرس پائیزه در رسیدن محصول و بالا رفتن مقدار قند میوه مؤثر است. ناگفته نماند که چنانچه در طول تابستان شاخه های علفی و فرعی در روی شاخه های اصلی درخت مشاهده شد که باعث تغییر شکل و فرم درخت می شوند، می توان آنها را از انتها با مقطع صاف قطع کرده، به طوری که پس از عمل قطع هیچ گونه ناخنکی در محل برش روی شاخه اصلی مشاهده نشود. در سایر موارد اقدام به هر نتیجه منفی داده و باید از آن اجتناب کرد. پس مدت زمانی که می توان اقدام به هرس نمود بستگی به تغییرات درجه حرارت محیط و شروع دوره فعالیته گیاه دارد و ممکن است به یک ماه تا دو ماه تغییر کند. به عنوان مثال در کرج می توان از اوایل اسفندماه عملیات مربوط به هرس آغاز می گردد و حداکثر تا ۲۰ فروردین ادامه داد و بعد از آن بایستی دوباره از عمل هرس جلوگیری کرد. هر چه منطقه مورد کاشت درخت سردتر باشد باید عملیات هرس دیرتر شروع شود. هرسی که در یک چنین زمانی انجام می گردد به نام هرس زمستانه و یا خوابه معروف است.

هرس تابستانه یا هرس سبز

پس از هرس زمستانه فعالیت گیاه آغاز می شود و اعضای مختلف دوخته رشد و نمو خود را از سر می گیرند، در طول دوران رشد و نمو اندام های زاید و بدون مصرف و مزاحم نیز در بعضی از درختان رشد کرده و مقداری زیادی از انرژی مواد غذایی درخت را صرف نشو نمای خود می کنند و در نتیجه درخت ضعیف می شود. از مهم ترین اعضای مزاحم یا زاید می توان پاجوش هائی که اطراف ریشه و یا ساقه و تنه به وجود می بیند را نام برد. این قسمتهای زاید در تمام دوران فعالیت گیاه بایستی مرتبه قطع شوند. این نوع هرس را هرس سبز و یا هرس تابستانه می نامند. از جموس تابستانه نیز به عنوان هرس مکمل در مورد بعضی درختان میوه انجام می شود. یکی از درختانی که هرس تابستانه دارند درخت مو است. به طور کلی در مقایسه دو نوع هرس، هرس تابستانه اثرات شدیدتری در کاهش رشد درخت داشته و در مقابل کم تر سبب تأخیر در باردهی درخت می گردد تشکیل اسپور در درختانی که هرس تابستانه دارند بیشتر از درختانی است که هرس زمستانه می گردد، برخی از درختان مثل انگور، انجیر و درختان سیب بر روی پایه های پاکوتاه و هم چنین درختانی که در صدد کاهش رشد رویش آنها بدون تأثیر منفی چندانی بر روی میوه دهی هستیم انجام می گردد. اثر هرس تابستانه کوچک کردن درخت و بالا بردن کیفیت میوه برای مواجهه با نور و نیز افزایش اثر نور بر روی درخت برای گل انگیزی سال بعد است.

انواع برش در زمان هرس

به دو صورت تنک کردن شاخه ها و کوتاه کردن شاخه ها یا سرشاخه زنی انجام می شود. سرشاخه زنی یعنی حذف بخشی از شاخه با توجه به میزان قدرت و رشد آن شاخه و تنک کردن را حذف کامل یک شاخه می گویند که سبب کاهش شاخه ها در مناطق فشرده تاج می شود. در درختانی مانند سیب و گلابی در سال های اولیه و به منظور تشکیل فرم مناسب درخت عمل سرشاخه زنی انجام گرفته ولی پس از باردهی سر شاخه زنی بسیار کمتر صورت گرفته و عمدتا از حذف و یا تنک کردن شاخه ها در زمان هرس استفاده می شود. در حالی که در درختانی مانند هلو و بادام بعد از بلوغ و باردهی درختان نیز عمل رشاخه زنی انجام می شود. تفاوت عمده این دو نوع برش به این دلیل است که در درختان سیب و گلابی تشکیل گل و میوه بر روی شاخه های دوساله و مسن تر بوده و ما با سرشاخه زنی باعث تحریک رشد شاخه های جدید شده و در واقع امکان بالغ شدن و تولید اسپور را به شاخه های یکساله نمی دهیم در حالی که در درختی مانند هلو تشکیل میوه و گل بر روی ساقه یکساله می باشد و لذا با سرشاخه زنی موجب تحریک رشد شاخه های یکساله شده و عملا میوه دهی را برای سال بعد تحریک می کنیم.

شاخه ای که رشد رویشی خیلی طولانی دارد و به علت این که مواد غذایی را در رشد رویشی مصرف کرده است گل نمیدهد را ترک می گویند.

سیب و گلابی: تشکیل میوه در سیب و گلابی به دلیل این که بر روی اسپورهایی است که بر روی شاخه های دو ساله و مسن تر تشکیل می شوند این درختان بعد از باردهی هرس سبک می شوند تا سیستم اسپور مزبور بتواند توسعه یابد. هرس سنگین موجبات رشد تعداد زیادی شاخه های یک سال طویل و بی بار شده و محصول دهی درخت را کم می کند. در درختان سیب استاندارد هرس بیشتر شامل تنک کردن قسمت های متراکم تاج، حذف شاخه های خشک شده و بیمار و حذف شاخه های ضعیف و نازک و غیر بارده در محل هایی از تاج درخت است که انتشار نور نے من می باشد و تند بسالیانه بیش از ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر در سیب و تالابی مندوب نمی باشد.

گیلاس و آلبالو: تشکیل میوه گیلاس بر روی اسپورهای کوتاه می باشد و لذا این درخت هرس باردهی سبک دارد. در درختان آلبالو ۱۵ سانتی متر رشد سالیانه برای توازن باردهی نیاز است که به دلیل تولید گل زیاد و برگ ناکافی مقداری هرس سالیانه حداقل بین رشد رویشی و گلدهی برقرار شود. محصول خوبی طی ۱۲ سال اول بعد از هرس فرم با مقدار هرس کم و یا بدون هرس تولید می کنند.

آلو : آلوهای اروپایی و صرفا شاخه های خشک و بیمار حذف می گردند و در تراکم قسمت های بارده مقداری هرس شاخه زنی در این درختان انجام می شود.

آلوهای ژاپنی : میوه های درشت تر و شاخه های شکننده تری دارند و لذا سنگین تر از الوهای اروپایی هرس می شوند .

هلو: در درخت هلو هرس سنگین انجام می شود که به هرس گوش خرگوشی مرسوم است. درختان معمولی ۵ سال محصول سنگین تولید می کنند. میزان رشد مناسب سرشاخه در هلو ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر می باشد در صورتی که رشد در شاخه به محدوده ۱۰ تا ۳۰ سانتی متر نیازمند به هرس باردهی هستند. تشکیل جوانه گل در هلو بر روی شاخه یک ساله می باشد، به دلیل تشکیل زیاد جوانه گل و اندازه برگ میوه که سبب تولید محصول سنگین می گردد، این درختان نسبت به سایر درختان هسته دار و دانه دار هرس سنگین تری نیاز داشته و گفته می شود که بهتر است تا ۵۰ ٪ شاخه های یک ساله حذف یا ربرداری گردد تا سبب تعادل میوه در سال بعد شود. گرسنگی ریشه باعث کاهش عمر درخت می گردد و همین است که این هرس شدید سبب ممانعت از ایجاد تحریک و تولید شاخه شده و لذا تولید محصول برای سال بعد را تضمین نماید.

بادام و زردآلو: نحوه تشکیل میوه و هرس درختان بادام و زردآلو شبیه به هلو می باشد با این تفاوت که این درخت کمی سبک تر هرس می شود.

انگور: میوه دهی درخت انگور بر روی شاخه های سال جاری انجام می شود که این شاخه ها خود از جوانه های مرکبی حاصل شده اند.

بیشتر در سال آوری درختان میوه